Lời thì thầm từ lòng đất cổ

Quá khứ thức dậy từ phát hiện khảo cổ học
Không còn là tiếng thì thầm vô thanh của cổ vật, phát hiện thuyền cổ Hà Mãn là tiếng vọng từ một đô thị từng phát triển rực rỡ cách đây hàng nghìn năm. Các nhà khoa học khẳng định: Thuyền cổ ở Hà Mãn là một trong những phát hiện khảo cổ học tiêu biểu nhất năm 2025, có ý nghĩa đặc biệt không chỉ với khảo cổ học Việt Nam mà còn ở tầm quốc tế.
Chiếc thuyền được xác định là loại thuyền song thân, chế tác hoàn toàn bằng gỗ, có kết cấu phức tạp với kỹ thuật mộng ghép tinh vi là dấu ấn tiếp nối của kỹ thuật đóng thuyền thời văn hóa Đông Sơn. Đặc biệt, khối liên kết giữa phần đáy thuyền độc mộc với phần ván bửng ở mũi và đuôi là một kỹ thuật chưa từng được ghi nhận trong bất kỳ phát hiện nào trên thế giới khiến giới nghiên cứu không khỏi kinh ngạc. Một số nhà khoa học nhận định thuyền cổ có niên đại từ thời Lý, phản ánh kỹ thuật đóng thuyền bậc cao của cư dân vùng châu thổ sông Hồng từ rất sớm.

Tháng 4-2025, lần đầu tiên các nhà khảo cổ học phát hiện tường thành ngoại phía Tây của thành cổ Luy Lâu xây gạch.

Quan trọng hơn, hiện vật này là chứng tích sống động cho một nền kinh tế giao thương đường thủy phát triển, mở ra những manh mối quý giá để phục dựng lại diện mạo một cảng thị cổ, nơi những thuyền buôn ngược xuôi mang theo hàng hóa, văn hóa và cả niềm tin của con người thời đại đó.
Không phải ngẫu nhiên mà Luy Lâu được các nhà khoa học ví như “kho báu ngầm” về văn minh Việt cổ. Hàng chục năm qua, Viện Khảo cổ học Việt Nam cùng nhiều tổ chức nghiên cứu quốc tế đã tiến hành hàng chục đợt khai quật tại vùng đất này, thu thập hàng vạn hiện vật quý giá: Từ công cụ lao động, đồ gốm sứ, tiền đồng, mộ gạch, dấu vết kiến trúc cư trú… đến mảnh khuôn đúc trống đồng, di tích tường thành và hệ thống bến bãi cổ. Mỗi hiện vật, mỗi lớp đất được bóc tách là một mảnh ghép của bức tranh đô thị sơ kỳ, nơi văn minh bản địa hội tụ và giao thoa với văn minh thế giới.
Đáng chú ý, tầng văn hóa Luy Lâu được xác định có niên đại liên tục từ thời tiền Hán đến tận thời Lý - Trần. Đây là minh chứng hiếm hoi về một đô thị có quá trình định cư, phát triển và tiếp biến không gián đoạn, đủ sức lý giải sự hình thành bản sắc văn hóa Việt Nam trong buổi đầu dựng nước và giữ nước.
“Kho báu ngầm”  dưới lòng đất Luy Lâu
Giá trị của Luy Lâu không chỉ nằm ở số lượng hiện vật, mà còn ở khả năng cung cấp những cứ liệu khoa học xác thực để nghiên cứu sự ra đời của các thiết chế hành chính, tín ngưỡng và cấu trúc đô thị cổ. Trong lòng đất Luy Lâu, từng viên gạch, từng mảnh gốm vỡ, từng dấu tích kiến trúc cổ... chính là những “chứng nhân” lặng lẽ kể lại câu chuyện về một nền văn minh sớm của người Việt.
Theo sử liệu, vào những năm đầu Công nguyên, nhà Đông Hán đã đặt thủ phủ Giao Chỉ tại Luy Lâu. Với vị trí trung tâm đồng bằng Bắc Bộ, lại nằm gần các sông lớn như sông Đuống, sông Dâu, sông Hồng, Luy Lâu nhanh chóng trở thành trung tâm hành chính, quân sự và giao thương lớn bậc nhất trong lịch sử. Đó cũng là cơ sở để nhiều học giả khẳng định: Luy Lâu là một minh chứng tiêu biểu cho khả năng thích ứng và sáng tạo văn hóa của cư dân Việt cổ. Đây chính là một trong những biểu tượng sớm nhất cho mô hình đô thị Việt Nam, ngoài câu chuyện cư trú, nơi đây còn có tri thức, tinh thần và khát vọng phát triển...

Tháng 3-2025, kết quả khai quật khảo cổ dấu tích thuyền cổ thuộc phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành khiến giới nghiên cứu sửng sốt.

Hơn hai nghìn năm trôi qua, Luy Lâu vẫn không ngừng “gửi tín hiệu” từ lòng đất. Mỗi phát hiện khảo cổ học mới không chỉ làm sáng tỏ quá khứ mà còn đặt ra những yêu cầu cấp thiết cho hiện tại: Cần làm gì để bảo tồn, nghiên cứu và phát huy giá trị của di sản quý giá này? Đặc biệt, trong bối cảnh nhiều di tích khảo cổ đang đứng trước nguy cơ bị xâm lấn hoặc mai một do quá trình đô thị hóa, phát hiện thuyền cổ Hà Mãn như một lời nhắc nhở, không thể để những “chứng nhân” lịch sử chìm khuất trong lòng đất mà không được thấu hiểu, trân trọng.
Việc nghiên cứu, bảo tồn và phục dựng không gian đô thị cổ Luy Lâu không phải là nhiệm vụ của riêng ngành khảo cổ học, mà cần có sự vào cuộc của xã hội, từ chính quyền địa phương đến các cơ quan chuyên môn, từ nhà nghiên cứu đến người dân... Đặc biệt, cần sớm xây dựng quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị di sản không gian văn hóa Luy Lâu, đưa nơi đây trở thành công viên khảo cổ quốc gia, điểm đến văn hóa, du lịch tầm cỡ trong chiến lược phát triển vùng kinh tế, văn hóa Bắc Ninh.
Trong thời đại hội nhập và chuyển đổi số hiện nay, chúng ta đang nỗ lực đi tìm những giá trị cốt lõi để phát triển bền vững và Luy Lâu-Thuận Thành với kho báu đồ sộ dưới lòng đất chính là một “vốn liếng” quý báu, vừa giúp chúng ta hiểu mình, vừa giúp giới thiệu bản sắc Việt Nam ra thế giới.