Miệt mài “đãi cổ tìm vàng”

Người xưa nói “phi cổ bất thành kim”, không có cũ thì không có cái mới. Suốt nửa thế kỉ qua, Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Quang Khải, nguyên Phó Giám đốc Sở Nội vụ, hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam dành nhiều tâm huyết cống hiến cho sự nghiệp bảo tồn và phát huy bản sắc quê hương, dân tộc. Bước qua tuổi thất thập ông vẫn miệt mài đọc, viết, không ngừng tìm tòi, đào sâu nghiên cứu truyền thống “đãi cổ tìm vàng”.

70 tuổi, Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải, một chuyên gia đầu ngành về nghiên cứu văn nghệ dân gian ở Bắc Ninh đã trình làng hàng chục đầu sách, phong phú đề tài về tín ngưỡng thờ tự, phật giáo, lịch sử làng xã, tư liệu Hán Nôm, lễ hội... Từ những vấn đề bình thường, không mấy ai quan tâm, ông đã nâng thành vấn đề nghiên cứu khoa học được mọi người chú ý. Chẳng hạn như “Nghề mọn”, “Bầu hậu”, “Tên gọi và cách gọi tên”... Thoạt nghe không nhiều người hiểu bởi đó là những vấn đề hẹp, sâu nhưng với tác giả Nguyễn Quang Khải, càng khó ông lại càng hào hứng, say mê nghiên cứu vì phát hiện vẻ đẹp, sự lấp lánh ẩn sâu trong vốn văn hóa truyền thống và từ đó tìm ra giá trị của riêng mình.
Một số công trình tiêu biểu của ông như: Làng xã Bắc Ninh; Nghi lễ, hội thi, trò diễn liên quan đến tín ngưỡng Thành hoàng làng ở Bắc Ninh; Ai trồng câu bất bể Đông; Truyện phiếm lúc giải lao; Tập tục và kiêng kỵ; Chuyện vui thường ngày; Nông cụ và đồ gia dụng của nông dân đồng bằng Bắc bộ; Một số nghề mọn ở đồng bằng Bắc bộ xưa và nay...
Đọc tác phẩm của Nguyễn Quang Khải, người đọc sẽ phát hiện những thú vị về cuộc sống bình dị đời thường ngỡ như khuất lấp nếu không được ông khai phá và chưng cất thành những công trình khoa học. Ông dồn hết tâm lực để làm sáng rõ, mở ra từng vấn đề cho mọi người cùng biết, cùng quan tâm và quý trọng. Dấu ấn nổi bật trong tác phẩm của tác giả là sự tìm tòi, khai thác những vấn đề mới lạ, độc đáo, chưa hoặc rất ít người đề cập. Bởi ông luôn đặt cho mình những tiêu chí khắt khe với ý thức đào sâu truyền thống để tìm cái mới, cái khác biệt để không lặp lại người và lặp chính mình...
Ông quan niệm, người làm nghiên cứu muốn hiểu sâu phải học rộng. Ví như, để hiểu văn bia phải biết “thạch học” đòi hỏi kiến thức về đá, hóa, lý, cổ sinh địa tầng. Hay muốn khảo sát thực tế ở các đình, đền, chùa phải hiểu kiến trúc cổ, học hình học, đọc được bản vẽ... Thế nên ngay khi bước chân vào giảng đường Đại học Tổng hợp, dù chuyên ngành đào tạo chính là Triết học nhưng chàng sinh viên Nguyễn Quang Khải luôn có ý thức tự học, mở rộng vốn tri thức ở nhiều chuyên ngành như Hán Nôm, Lịch sử, Lý luận văn học...

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải điền dã nghiên cứu các bản sắc phong về Ca trù làng Tiểu Than, Vạn Ninh, Gia Bình.

Vững vàng phương pháp, học rộng, biết nhiều, giỏi Hán Nôm, thành thạo tiếng Nga cùng sự công phu, nghiêm túc trong hoạt động nghiên cứu đã mang lại giá trị, dấu ấn riêng cho mỗi công trình “made by” Nguyễn Quang Khải. Sách của ông không chỉ khai mở những vùng kiến thức cổ xưa trong văn hóa truyền thống mà còn đưa đến hướng tiếp cận mới mẻ cho những vấn đề tưởng hiển nhiên trong cuộc sống nhưng lại vô cùng ý nghĩa. Ngoài hàng chục đầu sách đã xuất bản, hàng trăm bài nghiên cứu khoa học và bài báo đã công bố, tác giả Nguyễn Quang Khải hiện còn khoảng 30 công trình khảo cứu dang dở, có cái đã hoàn thiện tương đối dạng bản thảo...
Để hiểu cặn kẽ văn hóa bản địa từng vùng miền, người làm nghiên cứu đầu tiên phải thâm nhập cuộc sống và có phương pháp phân tích, xử lý tư liệu. Nếu chỉ đến sưu tầm, ghi hình, ghi âm mà không phải người trong cuộc sẽ không lý giải được bản chất của các tập tục, tín ngưỡng đó. Chính vì vậy, trong suốt hàng chục năm, có giai đoạn hoàn cảnh gia đình éo le, gà trống nuôi con lại chăm sóc mẹ liệt sĩ nhưng nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải vẫn chắt chiu thời gian điền dã, đi đến hầu khắp làng xã trong tỉnh và tới nhiều vùng miền để thâm nhập đời sống, thu lượm tư liệu, “đào bới” nghiên cứu và say mê “giải mã” ông cha...
Từng được theo chân nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải trong một vài cuộc điền dã, chúng tôi cảm nhận rõ sự tỉ mỉ, nghiêm túc của ông trong nghiên cứu khoa học và học hỏi được từ ông nhiều điều trong cuộc sống. Với khả năng đọc thành thạo văn tự cổ, văn bia, hoành phi, câu đối, sắc phong, “ông Khải tôn giáo” nhiệt tình giúp các địa phương xử lý, dịch các nguồn thư tịch Hán Nôm; hỗ trợ người dân bảo tồn, triển khai các công trình khảo cứu về lịch sử văn hóa quê hương. Với những ai quan tâm văn hóa dân gian, ông đều rút gan rút ruột chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm.
Nay có tuổi, sức khỏe giảm sút, nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải không đi thực tế nhiều như trước song vẫn “một mình” làm việc, xử lý kho tư liệu sưu tầm hàng chục năm qua và tiếp tục cống hiến trí tuệ, tâm sức cho việc gìn giữ, bảo tồn văn hóa cổ truyền. Ông tâm sự: “Đọc và viết là niềm vui lớn nhất của tôi. Lúc nào tôi cũng thấy thiếu thời gian để làm việc. Công trình tôi thích nhất là công trình còn ở phía trước...”.