Mỗi bảo tàng là một “trường học di sản”

Từng được xem là thiết chế văn hóa tĩnh lặng, bảo tàng hôm nay đang chuyển mình mạnh mẽ để trở thành “trường học di sản” - nơi lịch sử, bản sắc dân tộc sống dậy sinh động qua trải nghiệm, tương tác và công nghệ. Không chỉ gìn giữ ký ức, bảo tàng ngày nay còn giữ vai trò bồi đắp tri thức, nuôi dưỡng tâm hồn và tình yêu quê hương đất nước cho các thế hệ.

Nếu trước kia, hoạt động bảo tàng chủ yếu dừng lại ở trưng bày và thuyết minh một chiều, thì nay đang được sáng tạo mở rộng thành các chương trình giáo dục trải nghiệm gắn với trưng bày chuyên đề, tạo nên một không gian học tập hấp dẫn. Khác với lớp học thông thường, hoạt động giáo dục tại bảo tàng mang đến cơ hội cho du khách được chạm vào lịch sử qua những hiện vật gốc, được nghe những câu chuyện từ người thuyết minh, được hóa thân trong không gian trải nghiệm, tương tác... 
Nhận thức rõ vai trò của giáo dục trong hoạt động bảo tàng, kể từ năm 2017, Bảo tàng Bắc Ninh đặt ra chiến lược phát triển theo hướng lấy giáo dục làm trung tâm. Nhiều hoạt động không chỉ dừng ở việc trưng bày hiện vật mà còn sáng tạo, linh hoạt kết hợp các nội dung tương tác, tái hiện văn hóa, lịch sử bằng ngôn ngữ của trải nghiệm. Tiêu biểu như chương trình “Sắc thái văn hóa Bắc Ninh” gắn với trưng bày “Tinh hoa văn hóa Quan họ Bắc Ninh”; hay “Chúng em là chiến sĩ Điện Biên” gắn với trưng bày chuyên đề về Chiến thắng Điện Biên Phủ… Ngoài ra, những chương trình như “Du xuân miền Quan họ”, “Vui Tết Trung thu” hằng năm không chỉ thu hút học sinh mà còn hấp dẫn cả các gia đình, du khách. Những trò chơi dân gian, những hoạt động làm đồ thủ công, hóa thân vào nhân vật lịch sử… mang đến niềm hứng khởi, giúp các em vừa chơi vừa học và được cảm thụ lịch sử, văn hóa bằng những trải nghiệm thú vị, đồng thời biến không gian bảo tàng vốn được xem là trang nghiêm, tĩnh lặng trở nên gần gũi, sống động và hấp dẫn.

Cán bộ, nhân dân tham quan trưng bày chuyên đề về di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh tại Bảo tàng tỉnh. 

Bảo tàng Bắc Ninh còn phối hợp với các công ty tổ chức giáo dục trải nghiệm, góp phần chuyên nghiệp hóa hoạt động giáo dục bảo tàng; phối hợp với các trường học tổ chức chương trình “Giờ học lịch sử” được các thầy cô giáo và học sinh đón nhận, đánh giá cao. Mới đây, chương trình trải nghiệm “Tiếng thơm muôn thuở” mang đến cho học sinh cơ hội hóa thân thành sĩ tử xưa, thử sức làm bài thi trong lều chõng, tham gia sân chơi “Rung chuông vàng” tìm hiểu về Trạng nguyên Kinh Bắc, in tranh dân gian Đông Hồ… cũng thu hút sự quan tâm hưởng ứng của đông đảo cán bộ, giáo viên và học sinh trên địa bàn thành phố Bắc Ninh. Qua đó, lịch sử, văn hóa không còn khô cứng mà được cảm thụ với nhiều cảm xúc và trải nghiệm thực tế. Tính đến nay, Bảo tàng Bắc Ninh đã tổ chức và phối hợp tổ chức được gần 100 cuộc trưng bày, triển lãm chuyên đề và trưng bày lưu động tại các địa phương. 
Trong kỷ nguyên số, nếu biết tận dụng công nghệ, hoạt động giáo dục bảo tàng sẽ có khả năng vượt qua giới hạn không gian, thời gian, tiếp cận rộng rãi hơn đến mọi đối tượng công chúng. Vì thế, thời gian qua, Bảo tàng Bắc Ninh đã phối hợp với Bảo tàng Lịch sử Quốc gia triển khai thử nghiệm mô hình “Giờ học online” qua nền tảng Zoom. Tuy mới chỉ triển khai với quy mô nhỏ (170 lượt học sinh tham gia), nhưng chương trình đã mở ra một hướng đi mới, giáo dục di sản không nhất thiết phải có mặt trực tiếp tại bảo tàng mà vẫn có thể tiếp cận thông qua các ứng dụng số. 
Ngoài ra, việc đẩy mạnh truyền thông qua mạng xã hội như Facebook, website chính thức… cũng giúp bảo tàng trở thành một thiết chế thân thiện, gần gũi hơn với giới trẻ. Những video ngắn, infographic sinh động, câu chuyện về hiện vật được kể lại bằng ngôn ngữ hiện đại... là cầu nối hiệu quả giữa bảo tàng và cộng đồng trong thời đại số.

Học sinh hào hứng trải nghiệm “Rung chuông vàng” tìm hiểu về danh nhân khoa bảng Bắc Ninh do Bảo tàng và Xúc tiến du lịch tỉnh tổ chức.

Theo giới chuyên môn, muốn bảo tàng thực sự phát huy vai trò trong giáo dục suốt đời, nhất là với thế hệ trẻ đang sống trong thế giới số hóa, đòi hỏi phải có sự đổi mới về tư duy và hành động. Trước hết là thay đổi góc nhìn về bảo tàng, không chỉ là nơi giữ gìn di sản mà còn là “trường học di sản”. Lãnh đạo các địa phương, nhà trường, ngành văn hóa, giáo dục cần coi việc đưa học sinh đến bảo tàng là một phần thiết yếu trong chương trình giáo dục trải nghiệm chứ không phải hoạt động mang tính phong trào. Nội dung chương trình giáo dục tại bảo tàng cũng nên thiết kế chuyên biệt theo từng lứa tuổi, gắn với chương trình học trên lớp và đặc biệt là mang tính trải nghiệm cao. Thay vì chỉ nghe giảng, học sinh sẽ được tham gia vào các trò chơi tương tác, đóng vai nhân vật lịch sử, giải mã hiện vật, hoặc dựng hoạt cảnh lịch sử qua công nghệ AR/VR…
Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ được xem là giải pháp trọng tâm, do đó tiếp tục triển khai thực hiện Đề án trưng bày nội, ngoại thất Bảo tàng Bắc Ninh. Trên cơ sở đó, Bảo tàng có thể xây dựng các tour tham quan ảo 3D, tích hợp mã QR trong trưng bày để người xem dễ dàng tra cứu thông tin qua điện thoại thông minh, hay ứng dụng công nghệ thực tế tăng cường để phục dựng không gian lịch sử; ứng dụng trí tuệ nhân tạo AI để hướng dẫn tham quan nhằm nâng cao trải nghiệm cá nhân hóa cho du khách. Bên cạnh đó, các chương trình trưng bày lưu động, “bảo tàng mini” tại trường học, hay xây dựng kho học liệu số về di sản địa phương để tích hợp vào môn lịch sử, địa lý cũng là những gợi mở phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.
Luật Di sản 2024 nhấn mạnh: Bảo tàng không chỉ thực hiện sưu tầm, kiểm kê, tư liệu hóa, trưng bày, bảo quản, phục chế hiện vật mà còn có nhiệm vụ nghiên cứu, truyền thông, giáo dục di sản văn hóa; đào tạo nhân lực; tổ chức hoạt động văn hóa phù hợp với tính chất, nội dung, đối tượng và phạm vi hoạt động của bảo tàng. Đây chính là hành lang pháp lý quan trọng để các bảo tàng đổi mới, chủ động thích ứng và phát huy vai trò trong xã hội đương đại.