Một vài suy nghĩ về “Tiên học lễ, hậu học văn”

Trong vài chục năm trở lại đây, trong các trường Tiểu học, Trung học Cơ sở, Trung học Phổ thông thường thấy có dòng chữ “Tiên học lễ, hậu học văn” trên vị trí trang trọng với phông chữ in to, đậm và dòng chữ đó nhanh chóng trở thành khẩu hiệu phổ biến trong xã hội. Vậy lễ là gì, văn là gì? Tại sao trước tiên phải học lễ rồi sau mới học văn? Và ngày nay trong điều kiện ở nước ta, chúng ta cần hưởng ứng khẩu hiệu đó như thế nào. Trong bài báo này, chúng tôi xin có một vài suy nghĩ nhỏ về vấn đề có ý nghĩa không nhỏ của dòng chữ đó.

Trước hết, cần nói ngay rằng khi mới xuất hiện, mệnh đề “Tiên học lễ, hậu học văn” không có tính chất là một khẩu hiệu, mà nó là phương châm sống, phương châm xử thế của các nho sĩ dưới chế độ học tập và thi cử Hán học, rồi sau đó được xã hội thừa nhận, được tất cả các tầng lớp người dưới mọi chế độ xã hội hưởng ứng,  làm theo.

Tìm hiểu lịch sử triết học phương Đông, chúng ta được biết nội dung của “lễ” lần đầu tiên được đề cập đến là trong bộ “Lễ ký” (còn gọi là “Kinh lễ”). Người đầu tiên có công san định “Lễ ký” nhằm giáo dục đạo đức nhân nghĩa và ổn định trật tự xã hội thời cổ đại là đức Khổng Tử (551-479 TCN)- một trong những nhà triết học tiêu biểu thời cổ đại, một nhà giáo dục vĩ đại của Trung Quốc và các nước Đông Á. Khổng Tử cũng là người đầu tiên sử dụng một cách có hiệu quả khái niệm “lễ” trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Chẳng hạn trong lĩnh vực chính trị, ngài khuyên Nhan Uyên: “Khắc kỷ phục lễ vi nhân. Nhất nhật khắc kỷ phục lễ, thiên hạ qui nhân yên” (Khép mình vào lễ là người nhân. Mỗi ngày cần rèn luyện mình trở về với lễ thì thiên hạ đều trở lại điều nhân- thiên Nhan Uyên, sách Luận ngữ). Về phương diện trau dồi đạo đức, Khổng Tử đưa ra lời khuyên mang tính nguyên tắc: “Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn, phi lễ vật động” (Những gì không hợp với lễ chớ có nhìn, không hợp với lễ chớ có nghe, không hợp với lễ chớ có nói, không hợp với lễ chớ có làm- thiên Nhan Uyên, sđd).

Ở một thiên khác, Khổng Tử phát biểu quan điểm của mình về ý nghĩa của lễ: “Cung cận vu lễ, viễn xỉ nhục dã; lễ chi dụng, hòa vi quí” (Cung kính với người sao cho hợp với lễ thì người khác sẽ không bị xỉ nhục; dùng lễ là lấy hòa làm quí- thiên Học nhi, sđd). Khổng Tử cũng nói về mục đích của “lễ” trong mệnh đề: “Vi quốc dĩ lễ” (vì quốc gia mà dùng lễ để hành xử). Ở một thiên khác, Khổng Tử nói về tính phổ biến của lễ: “Ân nhân ư Hạ lễ, sở tồn ích khả tri dã; Chu nhân chi Ân lễ, sở dĩ ích khả tri dã. Kỳ hoặc kế Chu giả, trung bách lễ khả tri dã” (Nhà Ân theo lễ nhà Hạ mà chẳng biến đổi, cái sự thêm bớt có thể biết được; nhà Chu theo lễ nhà Ân mà cũng không biến đổi, sự thêm bớt cũng có thể biết được. Còn về sau này, có triều đại nào kế tiếp lễ nhà Chu thì [có thể] sự thêm bớt cũng chỉ như thế thôi mà trăm đời sau cũng biết trước được- thiên Vi chính, sđd).

Như vậy, theo quan niệm của Khổng Tử, lễ thuộc phạm trù đạo đức, chi phối tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, có tính phổ biến, và vì vậy, nó phải được thực hiện, được thể hiện trước hết, được coi trọng trên hết.

“Văn” là một khái niệm mà theo cách dùng của người xưa có nội hàm rất rộng. Nghĩa gốc của nó là “xăm mình”, trong quá trình vận động nghĩa của từ đó, nó được dùng để chỉ những nét vạch trên đá, những đường nét được dệt trên vải, là hình thức, là vẻ đẹp. Rồi mấy trăm năm gần đây, người ta mới dùng khái niệm “văn” với nội hàm hẹp hơn, đó là văn hóa, văn chương, văn học,… “Văn” cũng là khái niệm được Khổng Tử dùng lần đầu tiên trong mối quan hệ với “chất”. Khái niệm “chất” được Khổng Tử dùng có ngữ nghĩa như khái niệm “nội dung”, còn khái niệm “văn” có ngữ nghĩa giống như khái niệm “hình thức” mà ngày nay chúng ta thường dùng. Trong thiên “Ung dã” sách “Luận ngữ”, Khổng Tử nói: “Chất thắng văn tất dã, văn thắng chất tắc sử. Văn chất bân bân, nhiên hậu quân tử” (Nội dung mà trội hơn hình thức thì là quê mùa, hình thức mà trội hơn nội dung thì hình thức đó là thứ để sai khiến. Nội dung và hình thức đều hoàn hảo, sau này chỉ có ở người quân tử).

Sở dĩ người xưa quan niệm “Tiên học lễ hậu học văn”, vì các cụ cho rằng, trước hết người ta phải được trang bị những phẩm chất của một con người theo những chuẩn mực đạo đức của một người có thể gánh vác những trọng trách của gia đình và xã hội, đó là mẫu người quân tử (theo quan điểm của chế độ quân chủ phương Đông), rồi sau đó mới có thể học văn hóa, văn chương, vẽ tranh, vịnh thơ, làm phú,… Quan niệm đó, sau này, được nhà Nho phát biểu một cách rõ ràng hơn là lập đức rồi mới lập ngôn.

Ở Việt Nam, mệnh đề “Tiên học lễ hậu học văn” từ lâu đã trở thành câu nói cửa miệng của giới nhà Nho và có thời kỳ nó đã trở thành phương châm giáo dục của các trường học của hệ thống giáo dục Hán học. Chính nhờ thực hiện tốt phương châm đó mà trải qua gần 1000 năm dưới chế độ đào tạo Nho học, các trường tư và trường công ở Việt Nam đã đào tạo được hàng ngàn quan chức có trình độ học vấn uyên thâm thực sự, có phẩm chất của vị quan “dân chi phụ mẫu” (cha mẹ của dân) thật sự liêm khiết, chính trực, thực sự vì dân vì nước. (tất nhiên cũng có kẻ tham quan lại nhũng, nhưng đó chỉ là trường hợp cá biệt).

Việc trở lại đề cao phương châm “Tiên học lễ hậu học văn” là một chủ trương đúng của ngành giáo dục ở nước ta. Nhưng so với thực tế của nền giáo dục nước nhà, có lúc có nơi, mệnh đề rất hay đó lại chỉ là khẩu hiệu, chỉ là câu nói… để cho có nói!

Để “Tiên học lễ, hậu học văn” thực sự trở thành phương châm trồng người của cả nền giáo dục nước nhà và để kế thừa những giá trị tốt đẹp của tryền thống giáo dục của quê hương Kinh Bắc vốn có truyền thống hiếu học và khoa bảng và không hổ thẹn với tổ tiên, chúng tôi xin có suy nghĩ sau:

- Trên cơ sở loại bỏ những gì là lạc hậu lỗi thời, cần tuyên truyền giá trị tốt đẹp của đạo đức truyền thống một cách rộng rãi trên các phương tiện thông tin đại chúng;

- Lấy gia đình làm điểm khởi đầu, các cơ sở giáo dục các cấp phối hợp với các đoàn thể chính trị- xã hội, tăng cường giáo dục đạo đức truyền thống, kịp thời phát hiện và biểu dương những tấm gương hiếu nghĩa của tầng lớp trẻ;

- Chính quyền và các đoàn thể các cấp nên có hình thức khen thưởng những tấm gương tiêu biểu về hiếu nghĩa được cộng đồng thừa nhận trong các gia đình, làng xóm.