Nét xưa “Kẻ cởm”

Xen giữa những cánh đồng trù mật thẳng cánh cò bay, nơi hợp lưu giữa dòng Ngũ Huyện Khê với dòng sông Cầu hiền hoà thơ mộng, bất chợt một dãy núi nhấp nhô lượn sóng hiện ra như thể thành luỹ chở che cho làng mạc quê hương. Đó là núi Cao, núi Thượng, núi Nghinh Sơn trấn ải ngay bờ nam sông Như Nguyệt (nay thuộc thôn Quả Cảm, xã Hoà Long, thành phố Bắc Ninh). Ẩn khuất trong các “lũy thành” ấy, xưa kia cư dân Việt cổ đã dựng làng lập ấp, mở mang đời sống, cùng nhau kiến tạo, làm giàu thêm những giá trị nhân văn của miền quê Kinh Bắc - Bắc Ninh, để rồi những trầm tích xưa còn mãi vang vọng đến ngày nay.

Lắng đọng trầm tích xưa

Quả Cảm xưa còn có tên nôm Kẻ Cởm. Ít ai am hiểu tường minh ý nghĩa của tên đất tên làng một thuở, chỉ biết rằng không riêng Quả Cảm mà hầu hết các xóm thôn ở Hoà Long mỗi làng đều gắn với biệt ngữ riêng như làng Diềm (Viêm Xá), làng Sói (Xuân Ái), làng Chắp (Hữu Chấp), Vườn Hồng (Xuân Viên). Nhắc đến Kẻ Cởm, người ta không thể không nhắc đến hai “đặc sản” khá nổi tiếng, đó là bánh khúc và rượu nếp cái hoa vàng. Nghề truyền thống làm bánh khúc và nấu rượu nếp đã mang lại cho người dân nơi đây cuộc sống no đủ. Mỗi sớm mai thức dậy, người Kẻ Cởm đã tất bật mang bánh khúc đi giao bán khắp các làng trên xóm dưới cho đến phố phường thị xã. Mỗi tấm bánh khúc nóng hổi đến tay người thưởng thức không chỉ chứa đựng vị mặn mòi của mồ hôi, sự khéo léo thuần thục của người làm bánh mà còn như thể kết tinh những giá trị phồn thực dung dị, tinh tuý nơi thôn dã. Bao thế hệ nối tiếp, người Kẻ Cởm sinh ra và lớn lên đã biết làm bánh khúc, nấu rượu nếp. Trong lắc rắc mưa xuân cũng là mùa cây lá khúc chồi sinh từ đất mẹ. Trên khắp các cánh đồng, ngoài bãi ngút ngát mầu xanh lá khúc. Người Kẻ Cởm tranh thủ đi thu hái về phơi khô tích trữ chuẩn bị nguyên liệu cho bốn mùa làm bánh.

Với vị trí đắc địa của làng ven sông, nơi có các dãy núi tạo thành luỹ chở che trước thiên tai địch hoạ, Kẻ Cởm chính là một trong những địa bàn hiểm yếu trên phòng tuyến sông Như Nguyệt trong cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược (1075-1077). Cùng với cư dân bờ nam Như Nguyệt, người Kẻ Cởm đã không quản hy sinh xương máu, viện binh tiếp tế lương thảo cho quân binh Nhà Lý dốc sức một lòng đánh giặc. Ghi nhận tấm lòng tiết tháo trung chinh của lương dân nơi đây, về sau triều đình Nhà Lý đã cho đổi tên Kẻ Cởm thành Quả Cảm-một tên gọi như tô thắm thêm khí phách của mỗi làng quê dưới trời Nam.

Tương truyền sau khi làng được đổi tên thành Quả Cảm, đời sống sinh hoạt của lương dân ngày thêm khởi sắc. Dưới thời nhà Trần, một thôn nữ Quả Cảm tên gọi Hà Giang tài sắc vẹn toàn được tuyển chọn vào kinh thành và được vua Trần Anh Tông phong là Hoàng phi đệ Tam cung, được ban trang ấp làm bổng lộc. Năm ấy Hoàng phi về quê, bà đứng trên ngọn núi Nghinh Sơn thả một bao trấu, giữa mùa nước lũ trấu trôi đến đâu là phần đất của bà đến đó. Do vậy mà bà có cả thảy 72 trang ấp dọc đôi bờ sông Cầu với các địa danh như Đại Tảo, Thượng Đồng, Cô Mễ, Trung Đồng, Núi Hiểu… thuộc hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang ngày nay. Sau khi mất, bà được truy phong là Hoàng Hậu, thể theo nguyện vọng, triều đình đưa bà về yên nghỉ trên núi Nghinh Sơn quê nhà. Ngôi đền thờ bà được dân làng lập nên để tiện bề hương khói, trải qua mưa nắng vẫn bề thế uy nghiêm, bao thế hệ người Quả Cảm trân trọng gọi là đền Bà Chúa. Không những thế, nhiều địa phương trong số 72 trang ấp cũng thờ bà làm Phúc Thần. Vào ngày hội làng mùng 10 tháng Giêng Âm lịch hàng năm-ngày giỗ bà Chúa, không chỉ người Quả Cảm thành kính dâng lên bậc tiền nhân những vật phẩm như bánh khúc, rượu nếp mà dân thôn nhiều trang ấp xưa cũng tìm về bái vọng. Tình đoàn kết gắn bó như cây có cội, người có tổ tông của dân thôn các trang ấp vì thế mà ngày thêm gắn bó bền lâu.

Người Quả Cảm hôm nay

Theo các bậc cao niên trong làng thì “đã sinh ra là người Quả Cảm thì phải luôn giữ tiết tháo, nghĩa khí”. Và đáng mừng là “lẽ sống” này luôn được lương dân khắc ghi. Trưởng thôn Quả Cảm Trịnh Văn Trường phấn khởi cho biết toàn thôn có 230 hộ dân, 870 nhân khẩu thì 99% số hộ đạt gia đình văn hoá. Tích luỹ đi lên từ kinh tế thuần nông kết hợp nghề làm bánh khúc và nấu rượu, số hộ khá giàu trong thôn chiếm hơn 70%, hộ nghèo giảm còn 0,2%. Bắt đầu từ việc huy động sức dân, đồng thời tranh thủ nguồn hỗ trợ từ cấp trên, ngay từ năm 2004 thôn bê tông hoá 100% đường giao thông, kinh phí hơn 400 triệu đồng; năm 2008 xây dựng Nhà văn hoá diện tích sàn 325m2, kinh phí 1,7 tỷ đồng. Đình đền chùa làng được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hoá từ năm 1988 luôn được bảo tồn gìn giữ, góp phần giáo dục truyền thống đạo lý cho các thế hệ hôm nay.

Từ bề dày truyền thống của một làng Việt Cổ, Quả Cảm hiện có trên 100 đảng viên là cán bộ công chức nhà nước công tác tại nhiều cơ quan ban ngành trong và ngoài tỉnh; gần 50 thanh niên làm việc tại các khu, cụm công nghiệp làng nghề. 30 đảng viên chi bộ-những người luôn lĩnh ấn tiên phong trên mọi lĩnh vực đời sống xã hội của địa phương. Dù ở bất kỳ hoàn cảnh nào, tự thân mỗi người Quả Cảm đều luôn nhắc nhở nhau giữ gìn nền nếp gia phong, đạo lý quê nhà. Do vậy mà tệ nạn xã hội không còn chỗ len chân, bao năm rồi Quả Cảm không có người mắc nghiện, an ninh trật tự luôn ổn định và giữ vững.

Hội làng mùng 10 tháng Giêng Âm lịch năm nay, Quả Cảm tổ chức long trọng uy linh hơn bởi công trình tu bổ di tích đền Bà Chúa đã hoàn thành. Thêm một nén tâm nhang được thắp lên bái vọng tiền nhân và cũng là để người Kẻ Cởm soi mình, tiếp nối những bước chân dặm dài trong công cuộc xây dựng quê hương đất nước.

Bài, ảnh: Nguyễn Duy