Ngôi đình cổ đẹp nhất xứ Kinh Bắc

Di tích quốc gia đặc biệt đình Đình Bảng (thành phố Từ Sơn).

Với gần 300 năm tồn tại, đình Đình Bảng bảo lưu nguyên vẹn từ mặt bằng kiến trúc, chất liệu, kết cấu, điêu khắc trang trí… Đây là di sản văn hóa đặc sắc của quê hương Bắc Ninh, cũng là một trong ba ngôi đình nổi tiếng, đẹp nhất xứ Kinh Bắc xưa, được dân gian ca ngợi: “Thứ Nhất là đình Đông Khang, thứ Nhì Đình Đảng, vẻ vang đình Diềm”.
Ngôi đình tọa lạc trên thế đất đẹp, cao thoáng ở trung tâm của phường Đình Bảng. Phía trước là ao đình rộng thoáng - dấu tích còn lại của dòng Tiêu Tương cổ. Đình thờ Cao Sơn đại vương (Thần núi), Thủy Bá đại vương (Thần sông) và Bạch Lệ đại vương (Thần nông). Ngoài ra, đình còn thờ 6 vị Tổ có công lập làng vào thời Lê sơ. Hằng năm, nhân dân địa phương mở hội đình từ ngày 12 đến 16-2 (âm lịch) để tưởng nhớ các vị thần.
Các nguồn tài liệu, văn tự bảo lưu tại di tích cho biết, đình Đình Bảng khởi dựng năm 1736. Nhân dân địa phương truyền rằng, ông Nguyễn Thạc Lượng, làm quan Trấn thủ tại Thanh Hóa hưng công mua gỗ làm đình. Trước khi từ quan về vui thú điền viên, ông và vợ là Nguyễn Thị Nguyên (người quê Thanh Hóa) đã mua hàng chục bè gỗ lim đưa về Đình Bảng với ý định làm nhà thờ họ tại quê nhà và cung tiến cho làng để dựng đình.
Đình Đình Bảng có mặt bằng kiến trúc hình chữ Công gồm: Đại đình, Ống muống và Hậu cung. Trong đó tòa đại đình là nơi tập trung nhiều nhất các giá trị kiến trúc, nghệ thuật. Trên các thành phần kiến trúc như vì nóc, vì nách, đầu dư, ván nong, xà thượng, xà trung, xà hạ, cửa võng, bẩy hiên... đều được chạm khắc công phu, chi tiết với kỹ thuật chạm thủng, chạm lộng, chạm bong kênh các đề tài khác nhau về các hình tượng: Rồng, phượng, lân, ngựa, các hoa văn nền gấm chữ Vạn, hoa văn vân xoắn lớn mang đặc trưng phong cách thế kỷ XVIII. Đây cũng là một trong số rất ít ngôi đình còn giữ được đồng bộ hệ thống sàn gỗ, cao cách mặt đất 0,7m vừa có tác dụng chống ẩm ướt, vừa bảo đảm độ thoáng mát. Kiến trúc bốn mái đầu đao cong thanh thoát, độ dốc lớn, toàn bộ phần mái lợp ngói mũi hài. Xung quanh tòa đại đình là hệ thống cửa bức bàn được lắp ráp với nhau bằng liên kết mộng gồm 132 cánh có thể đóng mở, tháo lắp dễ dàng, thuận lợi cho việc tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng.
Với những giá trị đặc biệt, năm 1962, đình Đình Bảng là một trong 14 di tích được xếp hạng đầu tiên của cả nước. Các nhà khoa học đánh giá: Đình Đình Bảng quy mô bề thế, có giá trị khoa học, thẩm mỹ đặc sắc, thể hiện ở nhiều phương diện. Từ khi được xây dựng đến nay, ngôi đình vẫn giữ nguyên trạng vị trí ban đầu, trên thế đất hình lưng con nhện khổng lồ nằm giữa làng. Về mặt điêu khắc trang trí, đình Đình Bảng được ví như bảo tàng về chạm khắc gỗ thế kỷ XVIII. Ngôi đình còn bảo lưu được thông tin niên đại tuyệt đối mà hiếm di tích kiến trúc gỗ nào có được.
Hầu như các thành phần kiến trúc đều được chạm khắc rất công phu, chi tiết với đa dạng đề tài. Trong đó hình tượng rồng xuất hiện nhiều nhất, với hàng trăm con rồng được tạo tác khác nhau, không trùng lặp. Những trang trí điêu khắc ở đây thực sự là những tác phẩm nghệ thuật, phản ánh đúng nghệ thuật kiến trúc, mỹ thuật thời Lê Trung Hưng, làm cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu lịch sử mỹ thuật Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVIII. Về chất liệu, trừ phần mái đình, tường bao hai bên ống muống và hậu cung, các thành phần kiến trúc còn lại đều được làm hoàn toàn từ gỗ lim.
Trải bao thăng trầm lịch sử và qua nhiều lần gia cố, tu bổ song ngôi đình vẫn giữ được nguyên vẻ đẹp quy mô kiến trúc và nghệ thuật chạm khắc, trang trí như lúc ban đầu. Ngôi đình là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử quan trọng, tiêu biểu ngày 5-2-1946 (tức mùng 4 Tết Nguyên đán năm Bính Tuất), Bác Hồ về thăm Đình Bảng lần thứ hai. Tại ngôi đình cổ kính, Người chúc Tết đồng bào và chọn nơi đây là địa điểm họp dự bị Quốc hội khóa I của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đáng chú ý, trong kháng chiến chống Pháp, quân giặc từng sử dụng xe tăng, xích sắt quấn vào cột đình nhằm kéo đổ tòa đình chính. Một lần khác chúng dùng mìn, bộc phá và thuốc nổ quấn quanh các cột đình, định phá hủy đình nhưng người dân nơi đây đã đấu tranh quyết liệt và bảo vệ được ngôi đình. Đây là niềm tự hào của bà con địa phương.
Hiện nay, trong khuôn viên ngôi đình có kết cấu các công trình kiến trúc chính như: Nghi môn, Đại bái, Ống muống, Hậu cung. Phía sau đình là đài tưởng niệm sáu vị Tổ, giếng đình và một ngôi miếu nhỏ. Bên trái tòa đại đình là nhà thờ cụ Nguyễn Tiến Hường. Khuôn viên có nhiều cây cổ thụ tạo không gian thoáng mát, cổ kính. Hệ thống tường bao lửng được xây bằng gạch ngăn cách đình với khu vực xung quanh, tạo sự thâm nghiêm của di tích. Qua thời gian, các công trình kiến trúc của đình Đình Bảng luôn được quan tâm tôn tạo và phát huy giá trị trong đời sống đương đại. Thống kê của Ban quản lý di tích địa phương, trung bình hằng năm, đình Đình Bảng đón khoảng 10 nghìn lượt khách, trong đó khoảng 2 nghìn khách nước ngoài.
Hội đình Đình Bảng là một trong số những lễ hội lớn ở Bắc Ninh, đặc biệt là nghi thức đón chạ anh Cẩm Giang (phường Đồng Nguyên, thành phố Từ Sơn) đến dự, thể hiện truyền thống đoàn kết tương thân tương ái, là nét đẹp ngàn đời của nhân dân Đình Bảng nói riêng và Bắc Ninh nói chung. Từ xưa đến nay, ngôi đình luôn giữ vị trí quan trọng trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng nhân dân Đình Bảng. Các hoạt động tín ngưỡng, lễ hội truyền thống được chính quyền và nhân dân địa phương tổ chức chu đáo, văn minh, có ý nghĩa giáo dục truyền thống lịch sử văn hóa đối với thế hệ trẻ, đồng thời góp phần tăng cường sức mạnh đại đoàn kết toàn dân.