Người đặt tên tỉnh Hà Bắc

Thời Đại học, tôi có may mắn được là học trò của Giáo sư, Tiến sĩ  Đinh Văn Đức, nhà ngôn Ngữ học lừng danh, từng được mời thỉnh giảng tại nhiều trường Đại học trên thế giới. Thầy Đức là con chí sĩ Đinh Văn Liên, người thông làu Hán văn lẫn Pháp văn, cả đời gắn bó với nghề dạy học, gieo bao ảnh hưởng tốt lành vào cuộc đời và người con trai Đinh Văn Đức.

Cụ Đinh Văn Liên có 2 người bạn chí cốt là Giáo sư Hoàng Xuân Hãn, cựu Bộ trưởng Giáo dục thời Chính phủ Trần Trọng Kim và cụ Nguyễn Đình Ngân. Cụ Ngân sinh năm 1890, đỗ Cử nhân năm 19 tuổi, từng làm đến chức Tham tri (hàm Thứ trưởng hiện nay) trong triều đình Huế. Sau biến cố long trời lở đất 19-8-1945, cụ Ngân theo cách mạng, đeo ba lô đi kháng chiến rồi làm Chủ tịch Mặt trận Liên Việt khu 4. Năm 1960, cụ Ngân và cụ Liên (thân phụ thầy Đức) đều trúng cử Đại biểu Quốc hội tỉnh Thanh Hoá.
Thầy Đinh Văn Đức kể, một lần ông được cha cho hầu chuyện cùng mấy người bạn già chung chí hướng, trong số các vị ấy có cụ Nguyễn Đình Ngân, người đã giúp Bác Hồ giải đáp băn khoăn rồi quyết định đặt tên tỉnh mới thành lập khi sáp nhập Bắc Ninh và Bắc Giang thành tỉnh Hà Bắc.
Theo diễn giải của nhà báo nổi tiếng Xuân Ba, cũng là học trò thầy Đinh Văn Đức, tháng 10-1962, Quốc hội họp phiên cuối năm ở Nhà hát lớn Hà Nội. Giờ giải lao buổi sáng, nhóm nhân sĩ như thường lệ tụ lại với nhau bàn chuyện thế sự. Chuyện đương rôm thì Bác Hồ đến gần, Bác vui vẻ chào mọi người và nói có chút việc nhờ cụ Nguyễn Đình Ngân góp ý…
Trưa ấy tại khách sạn Kim Liên, nơi nghỉ của đại biểu Quốc hội, thân phụ thầy Đức là cụ Đinh Văn Liên thấy cụ Nguyễn Đình Ngân không ngủ, những sải chân đi đi lại lại chứng tỏ cụ Ngân đang có tâm sự gì?
Biết không giấu được ông bạn già, cụ Nguyễn Đình Ngân bộc bạch, Quốc hội sắp duyệt chương trình của Chính phủ, có đề nghị nhập 2 tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang. Mọi thứ đều đồng thuận cao, riêng cái tên tỉnh mới thì còn phân vân. Bởi lãnh đạo tỉnh Bắc Ninh và tỉnh Bắc Giang đều muốn giữ lại một chút tên làm kỷ niệm. Nhưng đặt là Ninh Giang hay Giang Ninh đều không xuôi, không ổn. Bác Hồ muốn tôi cùng nghĩ và góp ý cho. Cụ Ngân hứa với Bác Hồ sẽ gắng nghĩ trong ngày hôm ấy.
Buổi chiều gặp lại Bác Hồ trong hội trường Nhà hát lớn Hà Nội, cụ Nguyễn Đình Ngân đã mạnh dạn nói lên suy nghĩ của mình: Hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang đều có chung chữ Bắc. Chữ ấy có ý nghĩa về lịch sử và địa lý thì ta nên giữ lại. Chữ thứ hai thì ta nên cân nhắc, tỉnh mới gần thủ đô Hà Nội, quanh thủ đô đã có Hà Đông và Hà Nam, thì nay gọi Hà Bắc là thuận. Chữ “Bắc” nhất định phải để sau để tránh trùng cụm từ Bắc Hà. Bắc Hà trong lịch sử là vùng đất Đàng ngoài, từ sông Gianh trở ra trong thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh kéo dài 200 năm. Sĩ phu Bắc Hà là trí thức Đàng ngoài, sinh ra chủ yếu ở đất Thăng Long và các vùng phụ cận.
Bác Hồ nghe xong nắm tay cụ Nguyễn Đình Ngân thật chặt: Cảm ơn cụ, tôi đã nhờ đúng người! Tên ấy hợp lắm, tôi sẽ báo cáo lại Chính phủ.
Và rồi, cuối khoá họp, ngày 27-10-1962, Quốc hội đã biểu quyết nhất trí lấy tên Hà Bắc đặt cho 2 tỉnh mới sáp nhập Bắc Ninh và Bắc Giang.
Chính sử còn ghi lại nhiều cuộc hội kiến của các nhân sĩ với Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Hội nghị chính trị đặc biệt của chế độ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà năm 1964, trong đó có Đại biểu Quốc hội tỉnh Thanh Hoá - nhân sĩ Nguyễn Đình Ngân. Lần ấy, cụ Ngân bất ngờ thấy bàn tay Bác Hồ đặt lên tấm vai gầy của mình và nói: “Tôi biết cụ cùng năm sinh với tôi (1890), nhưng chẳng hay cụ sinh tháng mấy?” - Dạ, tôi sinh tháng 7, thưa Bác!
Bác Hồ sau khi nghe lời đáp của cụ Ngân lại thân thiết nắm chặt bàn tay người đồng tuế: “Vậy là tôi trót hơn cụ 2 tháng. Nếu cụ đồng ý, tôi xin nhận cụ làm em?”.  Ít ngày sau Hội nghị, cụ Ngân nhận được món quà của người anh kết nghĩa là chiếc bút máy có dòng chữ màu vàng khắc trên thân bút “Tất Thành tặng Châu Nham”.
Được biết, Châu Nham là tên hiệu của cụ Ngân được cha là cụ Phó bảng Nguyễn Đình Văn đặt với sự kỳ vọng lớn về người con trai.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Ngôn, nguyên Giám đốc Nhà xuất bản Thanh Hoá, người gọi cụ Nguyễn Đình Ngân là chú họ: Cụ Nguyễn Đình Ngân là đại biểu Quốc hội tỉnh Thanh Hoá 2 khoá liên tiếp, khoá II (1960-1964) và khoá III (1964-1971), nhưng cụ không theo kịp hết khoá III.
Tuổi tác cùng bệnh tật, đại biểu Quốc hội tỉnh Thanh Hoá Nguyễn Đình Ngân đã vĩnh biệt dương thế năm 1967, thọ 77 tuổi.
Thời cuộc thay đổi, tỉnh Hà Bắc sau 34 năm có tên trên bản đồ hành chính Việt Nam, đến ngày 6-11-1996, tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội khoá IX đã ban hành Nghị quyết chia tỉnh Hà Bắc, tái lập thành tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang; hai tỉnh mới tái lập chính thức hoạt động từ ngày 1-1-1997.