Người “giữ lửa” nghệ thuật sân khấu cổ

Không thù lao, không lương bổng, có khi phải bỏ cả tiền túi ra nhưng với niềm say mê, mong muốn nuôi dưỡng và gìn giữ môn nghệ thuật hát chèo thì những điều ấy đối với nghệ sĩ chèo Nguyễn Danh Xuân Sách, thôn Ngọc Khám, xã Gia Đông (Thuận Thành) đâu có là gì. Với ông, chèo như hơi thở, để nói lên những nỗi lòng, suy nghĩ. Phần thưởng cao nhất mà ông có được chính là những tràng pháo tay cổ vũ nhiệt tình của khán giả trong buổi diễn và khiến khán giả khóc, cười, nhớ đến những vai diễn của mình.

Nghệ sĩ chèo Xuân Sách (trái) đóng vai Thiện Sĩ trong trích đoạn chèo “Quan Âm Thị Kính”.

Ngôi nhà ba gian thoáng đãng và mảnh vườn nhỏ cùng khoảng sân rộng nơi vùng quê vốn mộc mạc giản dị của nghệ sĩ Xuân Sách tạo cho chúng tôi cảm giác dễ chịu, gần gũi khi được tiếp chuyện cùng ông. Bên ấm trà ngát hương sen do chính tay ông hãm mời khách, câu chuyện về con đường vô tình đến với nghệ thuật chèo nhưng lại như duyên nợ của ông càng cuốn hút chúng tôi. Ông kể: “Năm 1977, làng tôi có cụ trùm Trần Đình Kha là Trưởng đoàn chèo của xã Gia Đông, thường biểu diễn và truyền dạy cho thế hệ trẻ trong đoàn ở đình làng. Cứ 6-7 giờ tối là cụ Kha đánh mấy hồi trống chèo, vừa như mời gọi lại như thúc giục không chỉ các thành viên trong đoàn tới nhà tập luyện, mà khiến cho bao người dân trong xóm, trong đó có cả cậu thanh niên vừa 15 tuổi như tôi không khỏi rạo rực trong lòng. Vừa tò mò, lại thích thú nên tối nào cũng mon men ở cửa xem mọi người tập chèo rồi nghe học lỏm. Những đoạn chèo đã hết trong đêm nhưng âm vang của tiếng trống, tiếng mõ, lời hát cứ vẳng theo tôi mãi không thôi. Để rồi yêu chèo từ độ nào không hay”.
Thấy Xuân Sách tối nào cũng chăm chỉ sang xem và học chèo, năm 1978, cụ trùm Trần Đình Kha chọn đi theo Đoàn chèo Gia Đông. Ban đầu Xuân Sách chỉ được giao đóng vai lính, vai phụ và làm nhiệm vụ đằng sau cánh gà nhắc vở cho các diễn viên. Năm 1981, trong một đêm diễn, tình cờ diễn viên chính vai Trần Ích Tắc trong trích đoạn “Trần Quốc Toản ra quân” có việc bận đột xuất, khi ấy Xuân Sách liền xung phong diễn thế, không ngờ được khán giả cổ vũ nhiệt tình và đánh giá cao. Sau buổi diễn đó, Xuân Sách được cụ trùm giao đảm nhiệm nhiều vai diễn chính như vai Thiện Sĩ trong vở “Quan Âm Thị Kính”; vai Quan Tể Tướng trong vở “Trương Viên”… Năm 1982, Xuân Sách tham gia nhập ngũ thuộc biên chế tại Trung Đoàn 68, Sư đoàn 3, Quân đoàn 14, Quân khu 1. Với tố chất yêu thích văn hóa, văn nghệ, Xuân Sách thường xuyên được lựa chọn tham gia các liên hoan, hội diễn ở các cấp đạt nhiều giải A, Huy chương Vàng. Song kỷ niệm và thành tích mà Xuân Sách nhớ nhất là năm 1984, khi ấy đang là sinh viên Trường Sĩ quan Hậu cần, Quân khu 1, ông đã viết kịch bản chèo “Chuyện tình người tiếp phẩm” đạt giải Nhất tại trường ở vai diễn chính và kịch bản đạt giải Xuất sắc. Năm 1985, chính kịch bản này của Xuân Sách được tham gia hội diễn toàn quân và cũng đạt Huy chương Vàng ở vai diễn và kịch bản.
Năm 1987, Xuân Sách trở về cuộc sống đời thường, nhưng niềm yêu nghệ thuật chèo chưa bao giờ thôi cháy bỏng trong ông. Trước những thăng trầm của thời gian và đổi thay của đời sống xã hội khiến cho nghệ thuật hát chèo Ngọc Khám có thời điểm lắng xuống nhưng ông vẫn luôn đau đáu: “Dẫu có khó khăn, vất vả ra sao, mình cũng phải cố gắng gìn giữ nét đẹp văn hóa, truyền thống của quê hương, đất nước”.
Vì lẽ đó, bản thân ông luôn ý thức tìm tòi, sáng tạo trong từng vai diễn, vở diễn. Đối với nghệ sĩ Xuân Sách, khi đứng trên sân khấu biểu diễn trước công chúng, khán giả, người nghệ sĩ phải nhuần nhuyễn, thuần thục vai diễn mình đảm nhận, cống hiến cho người xem, toát lên hồn cốt, tinh túy, thông điệp của vở diễn thông qua hình tượng nhân vật. Bởi vậy, trước mỗi vai diễn ông luôn tìm hiểu rất kỹ nhân vật để bắt được thần thái, đặc trưng và đặc biệt là học thuộc lời thoại.
Hơn 40 năm sống và gắn bó với bộ môn chèo, nghệ sĩ Xuân Sách hóa thân vào rất nhiều vai diễn, thiện, ác, bi, hài… như vai “Dương Lễ” trong vở “Lưu Bình Dương Lễ” đạt Huy chương Vàng tại Hội diễn sân khấu không chuyên tỉnh Hà Bắc năm 1994; vai “Dũng”-anh thương binh trong vở “Hoa gạo đỏ” đạt Huy chương Vàng Hội diễn không chuyên tỉnh Hà Bắc năm 1996; vai Trưởng thôn trong vở “Sóng thần” đạt Huy chương Vàng tại Liên hoan tiếng hát các làng chèo tỉnh Bắc Ninh lần thứ nhất năm 2011… mỗi vai diễn đều để lại dấu ấn nhất định với công chúng yêu chèo trong và ngoài tỉnh. Những nỗ lực, cố gắng, cống hiến của nghệ sĩ Xuân Sách với môn nghệ thuật chèo được ghi nhận tại các kỳ liên hoan, hội diễn như: Huy chương Vàng tại Liên hoan tiếng hát các làng chèo tỉnh Bắc Ninh lần thứ nhất năm 2011; Huy chương Vàng tại hội diễn sân khấu không chuyên tỉnh lần thứ XVI năm 2013; Huy chương Vàng tại Hội thi tuyên truyền lưu động tỉnh Bắc Ninh năm 2015 với tiểu phẩm “Thông điệp từ tấm bản đồ”; Huy chương Bạc tại Liên hoan tiếng hát các làng chèo tỉnh Bắc Ninh lần thứ 2 năm 2016.
Không chỉ dàn dựng và biểu diễn các tác phẩm chèo cổ, nghệ sĩ Xuân Sách cùng các thành viên trong CLB chèo Ngọc Khám còn sáng tạo, dàn dựng những vở chèo hiện đại mang hơi thở cuộc sống như: “Sóng thần”, “Nước mắt người nghèo”, “Tình đời”, “Ngược sóng Trường Sa”, “Hạt giống đời”… Bản thân nghệ sĩ Xuân Sách cũng viết hàng chục tiểu phẩm chèo ngắn và 2 kịch bản chèo dài, trong đó kịch bản chèo “Lá thư của biển” tại hội diễn không chuyên tỉnh Bắc Ninh lần thứ VII đạt kịch bản xuất sắc. Đó là những tác phẩm đã được biểu diễn thành công và để lại nhiều ấn tượng tốt trong Ban giám khảo và khán giả. Đặc biệt, vở chèo “Hạt giống đời” - tác phẩm đạt Huy chương Vàng tại Liên hoan tiếng hát làng chèo tỉnh Bắc Ninh lần thứ 2 năm 2016 đã mang về thành công không chỉ cho nghệ sĩ Xuân Sách mà còn là sự ghi nhận những đóng góp của ông với CLB làng chèo Ngọc Khám. Xuất phát từ thực tiễn cuộc sống, vở chèo đề cập đến lý tưởng sống của thế hệ trẻ trong xã hội hiện đại. Đây là vấn đề mang tính thời sự, được cả xã hội quan tâm và được sân khấu hóa thông qua các vai diễn, cách diễn xuất và những tình huống mang đậm tính thực tế. “Hạt giống đời” đã chạm đến mối quan tâm của công chúng, khán giả trước vấn nạn của xã hội hiện đại nhằm giáo dục lý tưởng sống cho giới trẻ.
Đam mê, yêu nghệ thuật chèo như một phần không thể thiếu trong cuộc sống, mỗi nhân vật, lời hát trong các vở chèo khiến ông quên đi mọi muộn phiền, lo toan của đời sống thường nhật. Với nghệ sĩ Xuân Sách, chỉ cần được hát chèo và biểu diễn phục vụ bà con, làng xóm đã là niềm vinh dự, hạnh phúc lớn lao. Từng được nhiều đoàn chèo ở Hà Nội, Thái Bình ngỏ ý mời về làm diễn viên tại các Nhà hát chèo chuyên nghiệp, nhưng nghệ sĩ Xuân Sách luôn khéo léo khước từ. Bởi trong sâu thẳm, ông đâu chỉ muốn được biểu diễn mà còn mong được duy trì, truyền dạy và phát triển nghệ thuật chèo tại quê nhà. Và hơn hết, bản thân ông luôn hạnh phúc khi được sống với nhiệt huyết, đam mê và tự hào khi tiếng hát chèo còn vang ngân, tiếp nối mạch nguồn văn hóa quê hương