Người thầy đầu tiên

Từ mấy chục năm qua, cứ mỗi khi Tết đến Xuân về, lòng tôi lại nôn nao nhớ ngày thành lập Đoàn dân ca Quan họ. Năm nay cũng vậy, kỷ niệm lần thứ 40 ngày truyền thống của Đoàn (20-1-1969 - 20-1-2009), xúc cảm lại càng trào dâng lòng tôi xôn xao nhớ bao kỷ niệm.

Nhớ buổi đầu thành lập, cả Đoàn dân ca Quan họ chưa đến chục người: 7 diễn viên, 1 trưởng Đoàn và 1 ông giáo già râu tóc đã bạc phơ. Điều đáng nói về ông giáo Quan họ ngày ấy là ở cái tuổi lẽ ra người ta đã chuẩn bị cầm sổ hưu về quê an dưỡng thì… ông lại mới ngày đầu “chập chững” thoát ly.

Ngày đầu thành lập, cùng với các giáo viên dạy múa, nhạc, sân khấu… mà trường Văn hóa nghệ thuật Hà Bắc đã có, thì Đoàn dân ca Quan họ không thể không có một giáo viên chuyên Quan họ. Nhưng phiền một nỗi là sau mấy chục năm chiến tranh chống Pháp rồi chống Mỹ, cả nước bận bịu, đói nghèo, hội hè khắp nơi, trong đó có hội xuân vùng Quan họ cũng chìm trong quên lãng và những câu Quan họ đã gần như thất truyền, nên để tìm được một nghệ nhân vừa thuộc nhiều, hiểu sâu Quan họ lại “đọc thông viết thạo” biết cách truyền dạy là vô cùng khó khăn. Vì vậy sau gần 1 năm “cưỡi” chiếc xe đạp cà tàng lang thang khắp vùng Quan họ tuyển diễn viên, cuối cùng ông Trưởng Đoàn cũng tìm được một nghệ nhân tiêu biểu làm giáo viên Quan họ-đó là cụ Nguyễn Đức Sôi, tuổi ngót lục tuần, quê làng Ngang Nội, một trong những làng Quan họ gốc thuộc xã Hiên Vân, Tiên Du.

Ngang Nội là một làng khá đặc biệt, không chỉ là một làng Quan họ gốc mà còn nổi tiếng khắp vùng từ xưa với truyền thống biểu diễn Chèo cổ. Ngày nay, ngồi kiểm lại, làng Ngang Nội hiện có khoảng năm, sáu chục nghệ sỹ diễn viên chuyên nghiệp là con cháu, dâu, rể đã, đang công tác ở khắp các Đoàn nghệ thuật từ trung ương đến các tỉnh, từ nhạc công, diễn viên đến đạo diễn, tác giả, Trưởng, phó Đoàn ở đủ cả các bộ môn Tuồng, Chèo, Cải lương, Quan họ… với những nghệ sỹ nổi tiếng như: Nguyễn Đức Siêu-trưởng Đoàn dân ca Quan họ đầu tiên, NS Thúy Tình-diễn viên chèo Hà Bắc xưa, Tự Long (danh hài gặp nhau cuối tuần), rồi N.S.Ư.T Quý Tráng, NS Xuân Mùi… hiện cả hai đang là Trưởng, Phó Đoàn dân ca Quan họ.

Có thể nói-nghệ thuật làng Ngang Nội phong phú bao nhiêu thì tài năng cụ giáo Sôi cũng phong phú bấy nhiêu. Là giáo viên Quan họ nhưng cụ còn hát được cả Tuồng, Chèo, Chầu văn và rất nhiều loại hình ca hát dân gian khác. Điều đặc biệt là ở tuổi cụ, nhiều nghệ nhân hầu như không biết một loại văn tự nào thì cụ lại rất thông thạo cả chữ Hán, chữ Nôm, chữ Quốc ngữ… điều đó hết sức thuận lợi trong việc truyền dạy và là một trong những tiêu chí căn bản để cụ trở thành giáo viên Quan họ.

Ngày ấy, cách nay đã 40 năm, bọn chúng tôi mấy đứa con trai, con gái nhà quê, tuổi mười lăm, mười bẩy, tuy có chút năng khiếu ca nhạc nhưng đứa nào đứa nấy nghèo xác xơ cả vật chất lẫn tinh thần, ngu ngơ như những chú chim non đang tập chuyền cành, chả đứa nào hiểu gì về Quan họ. Còn cụ, cụ như cây đại thụ chở che, rèn rũa chúng tôi nên người. Chúng tôi học ở cụ không chỉ những bài Quan họ mà còn “học ăn, học nói, học gói, học mở”… học cách làm người. ở cụ vừa có cái chân chất quê mùa của một “lão nông tri điền” vừa có cái đức độ mẫu mực của một cựu cán bộ đảng viên (cụ là đảng viên từ thời chống Pháp) lại vừa có kiến thức uyên thâm “Đông Tây kim cổ”. Với tôi, việc được sống bên cụ, được làm học trò của cụ là một may mắn lớn trong đời, tài trí và đức độ của cụ mãi là ngọn đèn chiếu dọi trên con đường công danh sự nghiệp của tôi và bao nghệ sĩ diễn viên Quan họ. Tình yêu và nghị lực của cụ dành cho Quan họ thật phi thường: một ông già khi nghỉ hưu đã ở tuổi gần 80, một nốt nhạc bẻ đôi không biết nhưng vẫn ngày đêm miệt mài sáng tác Quan họ (cả nhạc và lời).

Hôm nay, tuy cụ không còn nhưng nhiều bài Quan họ do cụ sáng tác đã, đang được cả vùng Quan họ trân trọng ca hát, các nghệ sỹ diễn viên của Đoàn dân ca Quan họ biểu diễn khắp nơi, ví như bài “Ăn ở trong rừng”, “Nhớ mãi khôn nguôi”… là những bài đã đạt tới “đỉnh cao của sự kết hợp hài hòa giữa thi ca và âm nhạc”, những bài hát hay về nhạc, đẹp về lời khiến ai nghe một lần vẫn còn nhung nhớ mãi.

Để kết thúc bài viết và khẳng định tài thơ phú của cụ giáo Sôi, tôi xin ghi lại bài “thất ngôn tứ tuyệt” cụ viết năm 1971, năm ấy Đoàn dân ca Quan họ đã có tổng số hơn 30 cán bộ diễn viên và cụ đã kỳ công chọn lấy 28 tên người rồi khép lại thành một bài thơ, vừa là để ghi danh những người tham gia đóng góp cho Đoàn từ ngày đầu thành lập, vừa muốn mượn những câu thơ giãi bày tâm tư:

Bán nghị, lập mùi, lan lẫm phức.

Thỉnh bình, ngải, nội, bát

hiền huynh

Vạn lý vân san, siêu bạt mãi

Toàn duyên nghiêm trọng

tích quang vinh

Cụ tạm dich vu seo là:

Trên mới mở hội nghị bàn thành lập Đoàn Quan họ mà mùi hương lan đã thơm phức gần xa (Bán nghị, lập mùi, lan lẫm phức)

- Vì thế ngay ngày đầu thỉnh mời đã có được ngay 8 vị (bát hiền huynh: 7 diễn viên 1 giáo viên)

- Mới thành lập trên cơ sở chưa ổn định, trụ sở Đoàn luôn phải chuyển dời nay đó mai đây (vạn lý vân san siêu bạt mãi)

- Nhưng đây là việc quan trọng, nghiêm túc, nếu toàn tâm toàn ý làm ắt vinh quang về sau (toàn duyên nghiêm trọng tích quang vinh).

Tiện đây, tôi cũng xin được thông tin thêm rằng: Câu thơ đầu trong bài thơ trên chính là tên của 7 diễn viên có mặt vào đúng ngày đầu, ngày 20-1-1969. Sau 40 năm, 28 người có tên trong bài thơ trên hiện chỉ còn 3, đang công tác tại Đoàn và chữ “toàn” trong câu thơ “toàn duyên nghiêm trọng…” chính là tiến sĩ Lê Toàn-hiện là Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam, một trong những “trò” yêu của cụ giáo Sôi ngày ấy.

Phạm Đăng Mùi