Nhân vật trữ tình trong bài Dân ca Quan họ Bắc Ninh CÒN DUYÊN

Bài dân ca Quan họ “Còn duyên” có thể coi là “A,B,C” cho những người mới học hát Dân ca quan họ Bắc Ninh bởi nó dễ thuộc, dễ hát nhưng hiểu cho đúng nội dung, ý nghĩa của lời ca thì cũng còn nhiều ý kiến khác nhau. Nói như vậy người viết bài này chỉ muốn bàn phần lời không bàn phần nhạc. Trừ các từ luyến láy, các từ đệm thì lời bài ca có thể từ những câu ca dao sau:

Còn duyên kẻ đón người đưa

Hết duyên đi sớm về trưa mặc lòng

Người còn không, đây tôi (em) vẫn ở không

Đây em (tôi) chửa có chồng,

đây em (tôi) chửa có ai

Còn duyên ngồi gốc cây thông

Hết duyên ngồi gốc cây hồng hái hoa

Có yêu nhau sang chơi cửa chơi nhà

Cho thày mẹ biết để đuốc hoa định ngày

Còn duyên buôn nụ bán hoa

Hết duyên ngồi gốc cây đa đợi chờ

Đừng thấy tôi (em) lắm bạn mà ngờ

Tuy rằng tôi (em) lắm bạn nhưng tôi (em) vẫn chờ người ngoan

Xét về nhân vật trữ tình bài ca có một đại từ nhân xưng “Em” hoặc “Tôi” đều ở ngôi thứ nhất và chỉ là lời của một người. Đó là người con gái và là nhân vật trữ tình. Nhiều người cho rằng trong bài ca có hai nhân vật trữ tình: Người con gái và người con trai nên dàn dựng chương trình biểu diễn thường sắp xếp hát đối đáp. Tất nhiên trong biểu diễn việc hát theo hình thức cá nhân hay đối đáp đều có cái hay riêng của nó nhưng không vì thế mà hiểu bài ca có hai nhân vật trữ tình.

Vấn đề thứ hai có ý kiến cho rằng ba khổ thơ của bài ca là nói về ba người phụ nữ (ba nhân vật trữ tình) cùng “còn duyên”, cùng “hết duyên” nhưng với ba cách ứng xử, tính cách, khác nhau. Hai người phụ nữ ở hai khổ sau mặc dù đã “hết duyên” nhưng vẫn giữ được lễ giáo, vẫn kiên định còn người phụ nữ ở khổ thứ nhất đong đưa qua cụm từ “Kẻ đón người đưa”, thiếu tế nhị mà nói rằng “Em (tôi) chửa có chồng”. Với tôi hiểu thì chỉ có một nhân vật trữ tình và nhất quán về cách ứng xử và tính cách. Cụ thể như sau: Người phụ nữ khi còn duyên thì “kẻ đón người đưa”, “còn duyên thì ngồi gốc cây thông”, còn duyên thì “buôn nụ bán hoa” nghĩa là “có giá” là chuyện đương nhiên đến khi “hết duyên” thì sao? Ở khổ thơ thứ nhất “Đi sớm về trưa mặc lòng” và “bật mí” “tôi vẫn ở không”, “tôi chửa có chồng”, “tôi chửa có ai” như là sự gửi đi một thông điệp cũng là chuyện đương nhiên chứ không có gì là không tế nhị. Đến khổ thứ hai thì vẫn người con gái ấy nếu gặp được chàng trai nào thì chàng trai ấy phải sang chơi nhà cho thầy mẹ biết và định ngày đuốc hoa nghĩa là vẫn phải thực hiện đầy đủ nghi thức (các bước của một cuộc hôn nhân) của một lễ cưới. Sang khổ thứ ba vẫn người con gái ấy mặc dù hết duyên nhưng vẫn có “lắm bạn” vậy chàng trai nào có thích tôi thì cũng đừng “ngờ” và cũng hiểu rằng tôi “vẫn chờ người ngoan”- người tử tế. chứ nhất định không chịu “vơ bèo vạt tép” cũng như nhà thơ Hồ Xuân Hương “Thân này đâu đã chịu già tom” (Tự tình) vẫn hướng tới những “hiền nhân quân tử”. Như thế bài ca có nội dung là người phụ nữ trong hoàn cảnh “còn duyên”, “hết duyên” thì họ đã bộc lộ cách ứng xử và tính cách của họ.

Qua cách ứng xử ấy ta thấy được vẻ đẹp trong tâm hồn những người phụ nữ dù còn duyên hay đã hết duyên. Vẻ đẹp tâm hồn ấy làm nên phẩm chất của người phụ nữ Kinh Bắc nói riêng và người phụ nữ Việt Nam nói chung. Có thể khẳng định lúc nào họ cũng thẳng thắn, tự tin nhưng không kém phần tế nhị. Bao giờ họ cũng khát khao hướng tới cái đúng, cái đẹp, chờ đợi “người ngoan”, khát khao hướng tới  hạnh phúc lứa đôi nhưng phải là hạnh phúc thực sự. Lời bài ca mượt mà, âm điệu du dương có thể coi là một trong những bài ca hay và dễ hát nhất trong kho tàng Dân ca Quan họ Bắc Ninh.