Quê hương của chiếc chiêng đồng lớn nhất Việt Nam

Không biết tự bao giờ tôi đã thuộc lòng mấy câu ca dao: “Muốn ăn cơm trắng, cá trôi/ Thì về làng Bưởi đánh nồi với anh/ Muốn ăn cơm trắng, cá ngần/ Thì về làng Bưởi cầm cân buôn đồng”.

Trong suy nghĩ, tôi cứ ngỡ làng Bưởi thật xa lạ và rất có thể địa danh ấy chỉ là một cách nói ngụ ý của dân gian chứ không tồn tại ở hiện thực. Nhưng khi về thăm làng nghề đúc đồng Đại Bái (xã Đại Bái, Gia Bình), được người dân nơi đây kể, tôi mới vỡ lẽ làng Bưởi chính là tên nôm của làng nghề đúc đồng Đại Bái bây giờ. Và hiện tại làng Bưởi còn là quê hương của chiếc chiêng đồng lớn nhất Việt Nam.

Dọc hai bên đường trục chính chạy qua làng, san sát những cửa hàng bày bán sản phẩm bằng đồng, kẻ bán, người mua tấp nập qua lại, sôi động chẳng khác nào khu phố Hàng Đồng của Hà Nội. Cũng khó mà liệt kê hết các loại sản phẩm của làng nghề, từ đồ thờ: lư hương, câu đối, tượng, đỉnh… hay sản phẩm thủ công mỹ nghệ, trang trí như tranh chữ, tranh phong cảnh, chiêng, trống đồng… cho đến đủ loại đồ gia dụng: nồi, xoong, mâm, chảo, thau chậu… Thâm nhập vào “xứ xở của đồ đồng”, chúng tôi bị choáng ngợp giữa hàng ngàn tiếng đe, búa vang vọng cùng không khí lao động nhộn nhịp trong khắp các ngõ xóm làng nghề.

Tìm vào nhà anh Nguyễn Xuân Cường (thôn Tây Giữa) để mục sở thị công nghệ đúc chiếc chiêng đồng to nhất Việt Nam đã từng nổi tiếng khắp trong Nam ngoài Bắc từ mấy năm nay, chúng tôi thật sự bất ngờ bởi chẳng có công nghệ, máy móc hiện đại nào khác ngoài kỹ thuật làm chiêng truyền thống được ông bà tổ tiên đúc rút, truyền dạy lại. Với đôi tay lành nghề, 2 bố con anh Cường đã hoàn thành chiếc chiêng đồng nặng 134 kg, đường kính 1,7m và đã được công nhận là chiếc chiêng đồng to nhất Việt Nam từ năm 2005 đến nay. Anh Cường kể: “Gia đình tôi có nghề làm chiêng truyền thống, từ đời cụ, ông nội đến bố tôi nhưng chỉ làm chiêng nhỏ có đường kính khoảng 50-60 cm.  Năm 2001, tôi vô tình thu mua được một tấm đồng Bạch Hồng (hay còn gọi là loại đồng hồng trắng răng) to bản, cắt nhỏ thì tiếc nên nghĩ cứ để làm thử một chiếc chiêng to, biết chắc là không bán được nhưng tôi vẫn làm. Vì nặng nên mỗi lần di chuyển rất khó, 2 bố con tôi chỉ tranh thủ lúc rảnh rỗi mới vần ra để gò, đúc. Đầu năm 2002 thì xong nhưng cứ cất ở nhà. Đến năm 2004, có một đoàn du khách nước ngoài về thăm làng nghề, chính quyền thôn đề nghị gia đình nào có sản phẩm đặc biệt mang ra đình làng để trưng bày và từ đó chiếc chiêng mới được giới thiệu cho mọi người biết. Nhạc sỹ Lê Thanh Bảo (hiện đang sống ở số nhà 103 Khâm Thiên, Hà Nội), người chuyên sưu tầm các loại chiêng, năm 2005, có dịp ghé thăm làng nghề đã đến chiêm ngưỡng và trầm trồ khẳng định, từ đời nhà Lê đến nay, đây là chiếc chiêng đồng lớn nhất Việt Nam. Sau đó một vài tháng có người đến hỏi mua, tôi đã bán chiếc chiêng với giá hơn 20 triệu đồng và nhận được thư mời của Hội đồng biên soạn cuốn sách Những kỷ lục Việt Nam”.

Thế hệ 8X, 9X ở làng nghề Đại Bái khá thành thạo với công việc  thúc tranh đồng.

Theo anh Cường, trong quá trình hoàn thiện chiêng, khâu quan trọng nhất là căng mặt để lấy tiếng, làm sao cho tiếng chiêng đạt độ âm và ngân vang thật xa. Cũng bởi phát hiện anh Cường có kỹ thuật lấy tiếng chiêng rất chuẩn nhờ bí quyết gia truyền nên nhạc sỹ Lê Thanh Bảo đã đặt anh Cường làm một bộ chiêng theo các nốt nhạc đồ, rê, mi, son, la… Và sau mỗi lần mang chiêng đi biểu diễn, hễ thấy mặt chiêng bị chùng, nốt nhạc không chuẩn rõ, nhạc sỹ lại đưa đến nhờ anh Cường căng mặt, lấy tiếng. Hiện tại, trong số 6, 7 hộ còn làm chiêng ở Đại Bái, chỉ có gia đình anh Cường làm các loại chiêng to. Chị Vân, vợ anh Cường tâm sự: “Làm chiêng to rất khó bán, nhiều lần gia đình định chuyển sang làm nồi, xoong để cải thiện thu nhập nhưng thấy anh Cường cứ mê mẩn với tiếng chiêng nên vẫn quyết tâm bám nghề. Quả thực, đang nghe quen tiếng chiêng mà bỏ thì nhớ lắm. Hiện, anh Cường vẫn tìm kiếm nguyên liệu với dự định sẽ đúc một chiếc chiêng to hơn nữa để phục vụ đại lễ kỉ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội”.

Về Đại Bái, hỏi bất cứ người dân nào về nguồn gốc của nghề đúc đồng truyền thống cũng sẽ được kể lại tương đối đầy đủ: do ông tổ nghề Nguyễn Công Truyền học hỏi từ xứ Thanh Nghệ sau đó mang về truyền dạy lại cho bà con xóm làng. Anh Nguyễn Văn Vinh, trưởng thôn Ngoài (làng Đại Bái) say sưa kể: Xưa kia, làng nghề có sự phân công chuyên môn hoá rất rõ ràng, chia thành các phường, mỗi phường sản xuất một loại mặt hàng như: Phường chuyên làm mâm đồng, phường làm nồi, xoong, phường làm chiêng, phường làm chậu thau, phường rút cán đồng nguyên liệu… Nhưng do quá trình phát triển với không ít thăng trầm, biến động và để phù hợp hơn với điều kiện sản xuất hiện nay nên sự chuyên môn hoá của làng nghề không còn rõ rệt như trước. Bây giờ, làng Đại Bái gồm 5 thôn: Thôn Sơn, Tây Giữa, Ngoài, Trại và thôn Mới với khoảng 1.400 hộ dân, hầu hết vẫn đang làm nghề truyền thống, trong đó 40% trực tiếp sản xuất các mặt hàng, số còn lại kinh doanh các dich vu seo vụ liên quan khác như: thu mua phế liệu, cán đồng tấm cung cấp nguyên liệu, tiêu thụ sản phẩm... Người dân ở đây làm nghề liên tục chứ không theo mùa vụ nhưng hễ chuẩn bị đến ngày 29-9 âm lịch (ngày giỗ tổ nghề), thì không ai bảo ai 100% gia đình đều nghỉ làm để tổ chức ăn uống, mời khách khứa, bạn bè về vui chơi (thường bắt đầu nghỉ từ ngày 25, 26 đến hết ngày 30-9). 

Hằng ngày, âm thanh của tiếng gò, thúc đồng, nhôm đều đặn vang lên từ sáng sớm cho đến tận khuya. Giờ đây, làng nghề đã vượt qua những khó khăn, thách thức và đang dần khẳng định chỗ đứng vững vàng trong nền kinh tế thị trường. Tin tưởng, làng nghề đúc đồng Đại Bái sẽ chạm khắc thêm thật nhiều sản phẩm nghệ thuật bằng đồng tinh xảo, độc đáo và có giá trị hơn nữa…

Bài, ảnh: Thuận Cẩm