Rút ruột sông Cầu

Thạc sĩ Địa lý Trần Quang Bắc, Phó trưởng khoa Xã hội, Trường Cao đẳng Sư phạm Bắc Ninh mỗi lần gặp tôi lại chọc: “Anh là nhà báo vô cảm, ngày nào cũng qua sông Cầu mà không thấy xót xa. Sông Cầu đang bị rút ruột thậm tệ, đang tiềm ẩn tai hoạ khôn lường, kết cấu địa tầng ở đây đang bị thay đổi ghê gớm. Còn ông Nguyễn Thành Bắc, Trưởng phòng Khoáng sản-Tài nguyên nước, Sở Tài nguyên và Môi trường cho biết: Theo số liệu trong Báo cáo tổng kết của đề án Khảo sát lập quy hoạch khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh thì trữ lượng cát toàn tỉnh ước khoảng 14,5 triệu m3. Theo quy hoạch toàn tỉnh có 11 điểm có cát, trong đó sông Cầu có 3 điểm với sản lượng cát cho phép khai thác hàng năm chỉ khoảng 512.000 m3. Từ năm 2004 đến nay, cả tỉnh chỉ cấp tổng số 15 giấy phép khai thác cát, trong đó năm 2004 có 5 giấy; 2005 là 4 giấy; 2006 là 4 giấy; và 2 tháng đầu năm 2007 là 2 giấy. Đến hết tháng 2 năm 2007 trên sông Cầu có 2 giấy phép đã hết hạn, chỉ còn 4 giấy phép ở sông Đuống còn thời hạn. Như vậy có thể khẳng định trong khoảng thời gian đầu năm nay tất cả những hoạt động khai thác cát trên sông Cầu là hoàn toàn trái phép.

Cả một năm trời chúng tôi tìm cách tiếp cận những con tàu hút cát, song thật vô cùng khó khăn. Đi theo Cảnh sát giao thông đường thuỷ thì cũng dăm thì mười hoạ mới vớ được vài chiếc thuyền nhỏ còn những thuyền lớn đều có cảnh giới, gọi điện thoại di động báo trước, do vậy đều dạt sang phía sông thuộc địa phận Bắc Giang. Khi phối hợp công an 2 tỉnh thì dường như các chủ tàu đều biết trước, máy móc nhanh chóng được dìm xuống sông. Cuộc chiến chống “sa tặc” thật gian nan và lạ lùng.Nhiều tháng dài không tìm được lý do hợp lý để xuống các tàu hút cát. Chúng tôi đành tiếp cận đường vòng. Người mà chúng tôi gặp là Kim. Kim đã ngoài 40 tuổi trước kia đã từng hút cát và nhận bảo kê cho các thuyền cát đoạn Xuân Cẩm (Hiệp Hoà), bên kia là Sóc Sơn (Hà Nội). Kim không đủ vốn để mua tàu, sẵn học được nghề hút cát và gom được chút vốn, đã lên bờ sắm 3 bộ máy khoan giếng và hút cát san nền.Kim bảo có nằm trong chăn mới biết, rỗng hết đáy sông, ăn vào cả dưới chân đê và những làng xóm, cánh đồng trong đê rồi đấy.Kim chỉ tay về phía làng Nội Hương (Hương Lâm, Hiệp Hoà), nơi có tháp nhà thờ nhô cao, Kim cao giọng: Ai mà thách em, chỉ vài tháng là cả cái làng kia sụt mất tăm. Em đã mấy lần suýt chết, dựng máy hút cát san nền, tham ăn, hút liền cả tuần, đất rỗng ruột và sụt, lôi theo cả máy xuống hàng chục mét.Còn Năm - một anh chàng có tiếng trên sông Ngũ Huyện Khê thì ráo hoảnh: “ Mèo bé bắt chuột con” ăn cắp được nghề là em dời sông Cầu về Ngũ Huyện Khê. “Nhẹ khau mau tát” mỗi ngày cắm mũi khoan xuống là có 40m3 cát. Từ sông bắc vòi hàng trăm mét vào làng giấy Phong Khê, làng Đặng... chẳng bao giờ hết việc. Chỉ có điều sụt đất là lôi luôn cả máy, nhiều lần phải lặn xuống sông đục ngầu, hôi thối để mò máy. Có lần mò được máy, có lần mất.Năm bảo: Cát là móng nền của đất, cứ cắm khoan xuống ở đâu cũng có cát.Với Lân thì vòng vo mãi chúng tôi cũng tiếp cận được. Lân làm chủ một bến cát lớn ở khu vực bến Gầm và có 2 tàu khai thác. Lân cởi mở và rất cẩn trọng. Mặc dù biết tôi là người nhà của bạn học cùng lớp Lân thuở cấp III nhưng anh ta cũng khéo mời tôi dời thuyền lên bờ, vào trang trại của Lân câu cá. Là người hiếu khách và trọng tình bạn, Lân đã chuẩn bị cần câu, mồi, vợt sẵn sàng ở bến ao. Vợ Lân ra chợ mua gia vị. Lân bảo: Các anh cứ câu đi, nếu không được sẽ có lưới.Trong lúc trà dư, tửu hậu, chúng tôi thấy gần nhau hơn, Lân khiêm tốn kể: Em có 2 tàu, loại trung bình trong hàng trăm tàu trên sông Cầu. Mỗi tàu của em chỉ có 8 đầu máy, vừa hút vừa đẩy. Hút được vài chục mét dưới lòng đất, còn đẩy hàng cây số. Mỗi ngày 2 tàu của em khai thác được khoảng 500m3. Còn ở trên sông này có tàu tới trên dưới 20 đầu máy, toàn loại đầu máy xúc công suất lớn và họ làm nhà luôn trên tàu. Được hỏi về lượng cát trên sông, Lân bảo: Mươi năm trước, phần lớn các tàu khai thác bề mặt. Thuê tàu cuốc, xới cát lên và dùng máy hút cát. Còn giờ thì chủ yếu là rút cát từ trong lòng đất.- Thế có thấy sụt lở đất chưa?  Ngay trong những ngày này, khi cuộc họp thường kỳ của UBND tỉnh đang bàn về các biện pháp ngăn chặn nạn khai thác cát trái phép thì ở dọc sông Cầu tàu, thuyền khai thác cát vẫn rất sôi động, nhất là ở khu vực Tam Đa (Dũng Liệt, Yên Phong) và Tiên Sơn (Việt Yên), Đông Lỗ, Minh Châu (Hiệp Hòa). Đến đâu chúng tôi cũng bắt gặp nét mặt lo lắng, bức xúc của người dân ven sông về nạn hút cát, sạt lở và lún sụp đất.Con sông Cầu lịch sử và văn hoá, êm đềm và sâu lắng hàng nghìn đời đang hao gầy, rệu rã. Ô nhiễm nguồn nước thì đã được cảnh báo, còn ngày đêm đang bị rút ruột, kết cấu địa tầng đang biến động nghiêm trọng tựa như khối u ác tiềm ẩn tai hoạ khôn lường thì chưa được nghiên cứu đánh giá đúng mức. Sông Cầu chảy qua địa bàn 6 tỉnh, chặn đứng việc khai thác cát bừa bãi thì không chỉ có Bắc Ninh mà cần có sự phối hợp và kiên quyết của chính quyền các địa phương ven sông Cầu.