Sự giãi bày qua bài thơ Chân dung tự thú của Hoàng Cầm

Ngày 1 tháng 10 năm 1996, nhà thơ Hoàng Cầm về thăm quê hương. (Làng Lạc Thổ, thị trấn Hồ). Sau khi lãnh đạo huyện Thuận Thành tiếp đón, đoàn quay phim đi cùng nhà thơ Hoàng Cầm dừng chân tại trường THPT Thuận Thành số 1. Tôi có vinh dự được giảng bài Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm để góp một cảnh vào phóng sự Người thi sĩ ấy.

Trong buổi gặp gỡ, tôi xúc động đọc mấy vần thơ kính tặng Hoàng Cầm:
Cái thuở lá diêu bông đã xa rồi
Người con gái nào đã đi qua cuộc đời thi sĩ
Hoàng Cầm ơi! Trái tim người đấy nhỉ
Sống cho đời mãi mãi cho thơ
  Và:
Diêu bông một thuở xa rồi
Câu thơ ai viết bồi hồi lòng ai
Nghiêng nghiêng vẫn dải sông dài
Ngô khoai biêng biếc xanh hoài bãi dâu
Bây giờ sương nhuộm mái đầu
Vẫn câu Quan họ qua cầu gió bay
Nhà thơ Hoàng Cầm ôm lấy tôi. Ông rút từ trong túi áo lấy ra một bài thơ chép tay gần bốn trang bằng tờ A4 gấp đôi. Ông lấy bút ghi thêm: Gửi thằng Đàm cháu tôi, Thuận Thành ngày 1 tháng 10 năm 1996. Tôi vô cùng cảm động, giữ gìn bài thơ cho đến tận bây giờ
Bài thơ đưa ta về thuở xa. Hai khổ thơ đầu hiện lên hình ảnh người cha đáng kính:
Bố nho gia nghẽn rách
Mê Châu trinh Sào Nam
Hễ thi là phá cách
Thành lang đồ lang thang

Khí tiết dựng đứng tóc
Tù Pháp bó tay vào
Về già tưởng thua cuộc
Mong con nuôi chí cao
Cụ thân sinh ra nhà thơ Hoàng Cầm là một nhà nho có tư tưởng tiến bộ đã từng lều chõng một thời. Công danh không thành, mong muốn con em mình thành người hữu ích. Chí hướng ấy đã thành chuẩn mực đạo đức. Con người ta sinh ra trên cõi đời này cần có ý chí. Tài năng không có ý chí vươn lên dẫu có tiền nhiều, bạc lắm thậm chí tạo được thế lực quyền quý cũng chỉ sống làm người không có ý nghĩa. Người có ý chí không bao giờ lệ thuộc vào hoàn cảnh của riêng mình.
Cha ông xưa đã làm nền móng để con cháu từ cái cốt ấy sinh sôi phát triển. Hãy ghi tạc ước nguyện của lớp người đi trước. Cái chí hướng ấy như thế nào? Nhà thơ Hoàng Cầm tâm sự: Cha tôi thấy tôi làm thơ thì có vẻ không vui lắm, chỉ muốn bắt tôi chuyên tâm vào học tập. Có lần cha tôi bảo anh có làm thơ hay được như cụ Châu Trinh, cụ Sào Nam không? (tức cụ Phan Châu Trinh và Phan Bội Châu). Hoàng Cầm không nói thêm nhưng người nghe đã hiểu.
Khổ thứ ba của bài thơ viết về người mẹ:
Mẹ gái làng quan họ
Tài sắc giàn hội xuân
Búp sen chen ven chợ
Hàng sén kén gương tần
Tài năng, nhan sắc, cách làm duyên của một liền chị, người phụ nữ Kinh Bắc ngôn ngữ thơ ca gương mặt búp sen nổi bật giữa phiên chợ làng. Tiếng hát bổng chìm luyến láy làm đắm say lòng người. Nhà thơ giãi bày cảm xúc qua những chi tiết chân thực về bậc sinh thành ra mình, tạo được giọng điệu riêng. Mối tình giữa cha, mẹ tuy có những tháng năm lạnh lẽo, trống trải, sống trong sự lủng củng, li cách, lúc tiếc xuân, vớt mộng để có Hoàng Cầm sinh ra trên cõi đời này. Sự ra đời của Hoàng Cầm hòa vào vẻ đẹp của truyền thống:
Thế rồi tôi oa oa
Nơi lóa trời Thánh gióng
Tiêu Tương Giang loáng bóng
Đắm đuối miền Trương Chi
Biển Mị Châu nghiệt sóng
Bừng Ỷ Lan trị vì
Nơi Nữ Hoàng da nâu
Chùa Dâu phật nín khóc
Từ mò cua bắt ốc
Bú mớm nuôi đời sau
Chùa Tiêu nhặt Công Uẩn
Triều Lý dệt gấm thơ
Để cuối cùng tủi phận
Một Chiêu Hoàng bơ vơ
Huệ nhấn chìm vương miện
Thương nhà còn Ngọc Hân
Tôi theo dòng nữ hiện
Nguồn thơ mắt mĩ nhân
Lịch sử và văn hóa đan vào nhau tạo cho thơ Hoàng Cầm dựng bức tranh hoành tráng về cuộc sống của người dân Đại Việt trên đất Kinh Bắc. Cái chung hòa cái riêng làm nổi bật niềm tự hào và cả nỗi ngậm ngùi để có những câu thơ bi tráng. Hoàng Cầm từ bối cảnh ấy sinh ra lớn lên, trưởng thành và cả những trải nghiệm trên mảnh đất xuất hiện những giai nhân tuyệt thế.
Tình thơ chân thật như hòa, như tắm, ôm trọn vào lòng những con sông quê hương tạo nên những gì vừa quen thuộc, gắn bó, vừa tình sâu nghĩa nặng vừa lãng mạn bay bổng:
Tắm ba dòng trong đục
Sông Thương thường li thương
Sông Cầu lơ thơ hát
Sông Đuống nghiêng nghiêng buồn
Người đọc nhận bức chân dung của Hoàng Cầm đậm nét ở cuối bài thơ:
Gọi chiều xa tái hiện
Đẩy chiều nay về xa
Hay chuyện trò với ma
Như với người đang sống
Yêu ai dồn đáy mộng
Ghét ai lờ ngơ khinh
Chẳng choán đẩy ai hết
Nào ai choán đẩy mình
Ai ghét cứ lênh tênh
Ai yêu cứ lảng khảng
Ai hỏi cứ chòng chành
Con thuyền chơi biển cạn
Như trọng hề như khinh
Bảy mươi sao lãng đãng
Ngơ ngác bé lạc nhà
Ai tâng bốc dìm cạn
U ơi ời ôi a
Làm sao thế -  ấy thế
Ngu ngơ ngần ngân nga
Vì sao vậy
Ấy vậy
Hứ hự hề hi ha
Một tâm sự chôn chìm nỗi đau của thi nhân đã nếm trải.
Hoàng Cầm đã đi xa. Con người bằng xương, bằng thịt có giọng đọc quyến rũ ấy không bao giờ chúng ta còn thấy và được nghe ở trên cõi đời này. Thơ và đời ông như con đò khôn lái chòng chành, giống như nốt chầm trong bản nhạc, nhưng là nốt chầm xao xuyến. Năm 2007, Hoàng Cầm được nhà nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học. Ông đã trải qua cuộc kháng chiến ba ngàn ngày cùng dân tộc, chia sẻ nhạt muối vơi cơm, mưa bom, bão đạn để có thơ làm đẹp và hát cho quê hương đất nước. Những tập thơ: Bên kia sông Đuống, Về Kinh Bắc, Mưa Thuận Thành đã và đang truyền tay nhau còn nhắc.

Nguyễn Khắc Đàm