Thành phố bên dòng sông trăng từ ý tưởng đến hiện thực...

Ai đi qua Bắc Ninh cũng phải nhận rằng sông Cầu hiền lành, êm đẹp, cuộc sống bên dòng sông Cầu cũng như những miền quê Việt Nam khác, êm đềm và trù phú. Sông Cầu còn có tên là Như Nguyệt-dòng sông trăng thơ mộng, quả không ngoa. Sông Cầu với đoạn chảy qua tỉnh Bắc Ninh dài 70 km, không những mang phù sa màu mỡ bồi đắp cho làng xóm đôi bờ, mà còn là con sông lịch sử-văn hóa, ghi lại nhiều sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm vào mùa xuân năm 1077 do Lý Thường Kiệt chỉ huy chặn đứng cuộc tiến công của hàng chục vạn quân Tống xâm lược, khẳng định chủ quyền dân tộc với bài thơ thần-Tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước ta.

Vùng đất ven sông Cầu còn là quê hương của những làng nghề, làng khoa bảng và làng Quan họ gốc nổi tiếng như: gốm Đương Xá, mía mật Xuân Đồng, dâu tằm Viêm Xá… Các làng khoa bảng như: Đẩu Hàn với tên tuổi tiến sĩ Đỗ Vĩnh An, Hữu Chấp với tên tuổi tiến sĩ Đỗ Lệ Trạch (Đỗ Quang Tuyển)… Các làng Quan họ gốc nổi tiếng như: Viêm Xá (Diềm), Đặng Xá, Xuân Viên, Xuân Ái, Xuân Đồng, Hữu Chấp… Câu ca ngày nào đã thành một lời đặc tả về con người và dòng sông trăng thơ mộng ấy “…Con sông của người Quan họ/Suốt đời nước chảy lơ thơ…”.

Ngày 10 tháng 9 năm 2015, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định số 1560/QĐ-TTg phê duyệt đồ án quy hoạch chung đô thị Bắc Ninh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 với mục tiêu xây dựng và phát triển đô thị Bắc Ninh trở thành thành phố văn hoá, sinh thái, hướng tới kinh tế tri thức, đô thị thông minh. Tỉnh Bắc Ninh sẽ trở thành một thành phố trực thuộc Trung ương trước năm 2030.

Các nhà nghiên cứu quy hoạch thành phố Bắc Ninh luôn tận dụng tối đa các lợi thế của tự nhiên nhất là các dòng sông và các dải núi sót. Trong đó khai thác sông Đuống như một nét đặc trưng về “hành lang xanh” đô thị, tái tạo sông Ngũ Huyện Khê đang là “dòng sông chết”, trả lại cho nó giá trị vốn có, đồng thời làm xanh thêm với tính chất của đô thị hiện đại, cùng với việc khôi phục dòng Tiêu Tương huyền thoại. Riêng với sông Cầu là khu vực bảo tồn tự nhiên, vừa bảo tồn các di tích lịch sử văn hoá, không gian làng truyền thống, làng quan họ, đánh thức được vốn tiềm năng của dòng sông Cầu khu vực chảy qua, gia tăng giá trị đô thị vào việc phục vụ con người, đáp ứng mục tiêu phát triển. Thành phố Bắc Ninh hiện nay sẽ trở thành một đô thị trung tâm (của đô thị lõi), trong đó có khu đô thị Tây Bắc thành phố tiếp giáp với sông Cầu. Khu đô thị này sẽ như một công viên lớn, nơi cư dân, du khách tham quan, vui chơi giải trí, nghỉ ngơi, giao lưu văn hoá, kế thừa văn hoá truyền thống và hình thành nền văn hoá mới. Nhằm hình thành cảnh quan trong đó cảnh quan ven mặt nước sông Cầu với không gian đô thị hoà quyện với nhau một cách hài hoà.

 Vậy thì nên xây dựng thành phố bên sông Cầu như thế nào cho thoả đáng? Ý tưởng xây dựng những nhà cao tầng hai bên bờ sông là không phù hợp và điều này sẽ làm mất đi giá trị truyền thống của dòng sông vốn có hàng ngàn năm lịch sử. Ngày trước, việc lấy mô hình của thành phố bên sông ở Seoul với chi chít các công trình như bức tường thành chặn hai bên bờ sông Hồng của Hà Nội là một bài học quý báu cho các thành phố ven sông khác.

Có những phân tích khá sâu sắc về ý tưởng của các nhà qui hoạch Hàn Quốc. Họ thực hiện theo kiểu cuốn chiếu, di dời dân tối đa đến nơi ở mới, để tạo quĩ đất lớn nhất tại những vị trí đẹp, đắc địa, để xây dựng các công trình phục vụ mục đích kinh doanh thu lợi nhuận cho nhà đầu tư. Dự án được mổ xẻ, phân tích khá rõ nét và khoảng hai năm thì dừng, bởi nhiều lý do khác nhau. Một trong những nguyên nhân là do vấp phải những quy định của pháp luật về đê điều, cũng như mức độ ảnh hưởng quá lớn khi phạm vi dự án là khu vực ven sông Hồng, tại thành phố Hà Nội với chiều dài 40km và ảnh hưởng đến đời sống hơn mười triệu nông dân đồng bằng sông Hồng!

Thời gian qua, báo chí và dư luận cũng lên tiếng tranh cãi về dự án phố đêm bên sông Hàn. Phố đêm là cần thiết với Đà Nẵng nhưng khi có chủ trương xây dựng bên sông Hàn thì nhiều người cho rằng phá vỡ cảnh quan. Cũng như chủ trương xây ngọn hải đăng, khi nhận được ý kiến của dư luận và các chuyên gia, thành phố cho dừng dự án lại.

Triết lý sống của người Bắc Ninh là lối sống hài hoà với thiên nhiên, nương nhờ và thuận theo thiên nhiên. Nước là yếu tố đặc trưng của kiến trúc truyền thống Bắc Ninh. Xuất phát từ nền văn minh lúa nước, người ta tin rằng nước là khởi đầu của mọi nguồn hạnh phúc. Nước ở chỗ trũng, ở phía thấp nên mang yếu tố âm, còn công trình kiến trúc được xây dựng nổi lên được xem như yếu tố dương. Theo phong thuỷ, thành phố nên quy hoạch phần “âm” và phần “dương” một cách hài hoà giữa quần thể kiến trúc và mặt nước, hợp thành một cặp âm dương hoà hợp thể hiện ước vọng cho mọi loài sinh sôi phát triển.

Về nguyên tắc, tính thiên nhiên phải nổi trội lên ở một đô thị hiện đại. Tuy vậy, việc phát triển các khu dân cư, đô thị dọc bờ sông là một hiện tượng phổ biến ở nước ta và thế giới. Sông vừa là nơi cung cấp nước mặt, là nơi tiêu nước vừa góp phần tô điểm cho bộ mặt đô thị.

Tuy nhiên, bên cạnh những lợi thế đó còn có những mối hiểm họa từ chính các dòng sông đưa lại. Ủy ban bảo vệ môi trường lưu vực sông Cầu cũng đã “điểm mặt chỉ tên” sáu nguồn thải chính ở Bắc Ninh, đang ngày đêm “bức tử” dòng sông thơ mộng này. Riêng dòng Ngũ Huyện Khê đổ ra sông Cầu trên địa phận thành phố Bắc Ninh được sử dụng để tưới tiêu cho sản xuất nông nghiệp thì hiện nay nguồn nước này bị ô nhiễm nghiêm trọng. Thành phố đang cải tạo sông Ngũ Huyện Khê để góp phần giảm nguồn gây ô nhiễm môi trường nước sông Cầu. Và thực tế dọc tuyến sông Cầu, không phải chỗ nào cũng có đủ điều kiện để có thể tạo được đô thị ven sông.

Xuất phát từ nguyên tắc tổ chức phong cảnh cho sông nước chủ yếu là việc bố cục khu đất trên bờ. Bởi vì, không gian mặt nước bao la, môi trường trong lành, mát mẻ rất thích hợp cho các hoạt động vui chơi giải trí (như bơi thuyến, câu cá và các môn thể thao dưới nước khác). Những hoạt động này không thể không có các khu phục vụ làm các hoạt động phụ trợ ở ven bờ (như khởi động, nhà thuyền, chỗ ngồi nghỉ v.v…). Ở đây mặt nước mang tính chất trang trí và cải thiện môi trường là chính. Qua gương nước, chúng ta dễ dàng thụ cảm hình dáng kiến trúc và có cảm giác mềm mại hơn, bờ sông được kè, có thể bằng đá hoặc bằng bê-tông cốt thép.
Ở đó cây xanh ven bờ đóng vai trò rất quan trọng, vừa làm phong phú vừa chia cắt không gian mặt nước với những hình thái sinh động… Việc tạo cảnh nối với bề mặt nước và sự cảm thụ chúng khi đến từ tuyến đường ven bờ, cùng với hình dáng các cây cầu vắt ngang qua sông sẽ là những dấu ấn đô thị quan trọng (cầu Long Biên bắc qua sông Hồng hay cầu Rồng qua sông Hàn…).

Ngoài tổ chức không gian kiến trúc bờ sông ra, còn tổ chức được những tua du lịch trên sông. Du thuyền trên dòng sông Cầu, du khách sẽ cảm nhận được sự êm ả, thanh bình của vùng đất này. Điều thú vị là du khách sẽ được thưởng thức bánh Phu thê, được hướng dẫn viên giới thiệu những làn điệu Dân ca Quan họ mượt mà đằm thắm. Bạn cũng sẽ thấy thú vị khi đến các di tích lịch sử ven sông để rồi sau đó được du ngoạn trên bãi nhãn, rặng tre, nghỉ ngơi và thả hồn trong phong cảnh đồng quê trù phú. Du thuyền trên dòng sông Cầu, du khách có thể đi ngược dòng từ đền Bà chúa Kho, chùa Cổ Mễ, đình Thổ Hà đến bến sông và chiến tuyến Như Nguyệt. Hoặc xuôi dòng từ làng tiến sĩ Kim Đôi, về cầu Như Nguyệt v.v…

Thành phố chúng ta có được dòng sông Cầu chảy qua là một điều hết sức quý giá, nhất là trong tình trạng môi trường bị suy giảm như hiện nay thì việc sông nước trong đô thị kết hợp với cây xanh sẽ làm cho môi trường đô thị sạch, thoáng và đẹp hơn lên rất nhiều. Sông nước và quần thể kiến trúc nếu được nghiên cứu thấu đáo sẽ hợp thành một cặp âm dương hoà hợp luôn thể hiện ước vọng cho thành phố phát triển bền vững, hấp dẫn và đáng sống. Từ ý tưởng đến hiện thực là một khoảng cách dài hay ngắn, câu trả lời sẽ phụ thuộc lớn vào sự hợp tác chặt chẽ giữa chính quyền, nhà đầu tư và người dân thành phố Bắc Ninh. Đó mãi là điều mong ước của các kiến trúc sư cũng như những người làm công tác quy hoạch đô thị ở vùng ven sông Cầu - dòng sông trăng thơ mộng này.