Thuyền cổ ở Thuận Thành - Những bí ẩn chờ giải mã

Vô cùng độc đáo, giá trị quý hiếm và là phát hiện lần đầu trong lịch sử khảo cổ học Việt Nam. Đó là những đánh giá sơ bộ của các nhà khoa học trong nước về thuyền cổ ở Thuận Thành. Tuy vẫn đang chờ kết quả phân tích đồng vị Carbon - C14 để xác định niên đại, song với “kích cỡ siêu khủng, kỹ thuật siêu việt”, thuyền cổ ở Thuận Thành không chỉ khiến giới nghiên cứu khảo cổ ngạc nhiên, bất ngờ mà còn thu hút sự quan tâm đặc biệt của các chuyên gia tàu thuyền với nhiều giả thuyết được gợi mở...

Để giải mã, “vén bức màn bí ẩn” xung quanh thuyền cổ này đòi hỏi tiếp tục mở rộng biên độ nghiên cứu, tìm hiểu liên ngành và công bố rộng rãi với thế giới nhằm tham vấn ý kiến các chuyên gia quốc tế.
Có phải thuyền hoàng gia thời Lý?

Khẳng định đây là con thuyền cực kỳ độc đáo không chỉ phạm vi trong nước mà trên thế giới - một phát hiện hết sức hấp dẫn và độc đáo “xưa nay chưa từng thấy” về cả kích thước, cấu trúc, kết cấu kiên cố chịu lực chịu nước tốt của thuyền, PGS.TS Tống Trung Tín, nguyên Viện trưởng Viện Khảo cổ học Việt Nam cho rằng: “Cần phải tiếp tục nghiên cứu sâu, toàn diện và mở rộng để đánh giá thật sâu sắc, nhận diện giá trị của nó, đồng thời đưa ra giải pháp bảo tồn. Ngoài ra, cũng cần thông tin rộng rãi để các chuyên gia nước ngoài có thể cùng tham gia đóng góp ý kiến, biết được giá trị của lịch sử văn hóa Việt Nam nói chung, lịch sử văn hóa vùng Bắc Ninh và Luy Lâu nói riêng”.
Từng nghiên cứu rất kỹ về khu vực Thành cổ Luy Lâu, kết hợp nghiên cứu hiện trường khai quật khảo cổ và so sánh với các loại thuyền ở khu vực châu Á Thái Bình Dương, PGS.TS Bùi Minh Trí, chuyên gia Phòng khảo cổ học dưới nước, Viện Khảo cổ học Việt Nam đánh giá: Đây là phát hiện hết sức quan trọng và có ý nghĩa về sông Dâu cho thấy hệ thống dòng chảy cổ từ xa xưa. Thuyền này là thuyền song thân hay còn gọi thuyền hai lòng, bên trên có mặt sàn và buồm. Nếu là thuyền buôn thì không thể chứa nhiều hàng, do đó, có thể là thuyền thăm thú, rong chơi, khả năng chứa khoảng vài chục người. Đây cũng không phải thuyền bị đắm mà là bị bỏ lại vì đồ vật trong thuyền đã được lấy đi hết.
“Thuyền này có niên đại không thể sớm hơn thế kỷ XI. Nếu so sánh đinh đóng thuyền bằng gỗ và kỹ thuật ghép ván thì cũng không thể muộn sau thế kỷ XV. Khả năng niên đại khoảng từ thế kỷ XI đến XIV, có thể vào thời nhà Lý và là thuyền Việt Nam” - PGS.TS Bùi Minh Trí dự đoán.  
Ông Đỗ Thái Bình-một chuyên gia nghiên cứu về tàu cổ và kỹ thuật đóng thuyền, từng xuất bản nhiều đầu sách về khảo cổ tàu thuyền, ngay khi biết thông tin thuyền cổ ở Thuận Thành đã vội đáp máy bay từ thành phố Hồ Chí Minh ra Bắc Ninh để mục sở thị.
Cho rằng cần phải tiếp tục mở rộng nghiên cứu phía trên, phần thượng tầng của con thuyền để tìm hiểu công năng sử dụng, ông Đỗ Thái Bình nhận định: Với góc nhìn đóng tàu thì hai thân đó chỉ như là hai cái phao, tức là để nó tạo sức nổi thôi, chứ không phải là khoang chứa hàng hay chỗ cho người ngồi chèo. Qua khảo cứu thì khoang để hàng nó cũng không thích hợp. Thế thì phần phía trên, phần thượng tầng của nó ra sao còn phải nghiên cứu.
Về giả thuyết con thuyền có liên quan đến yếu tố hoàng gia, trao đổi với báo chí, chuyên gia Đỗ Thái Bình chia sẻ: “Chưa có gì để khẳng định đó là con thuyền có yếu tố hoàng gia. Vì như tôi đã nói thì nó mới chỉ là cái phao thôi mà. Còn để khẳng định thì lại phụ thuộc vào phần thượng tầng phía trên nhưng chưa thấy”.
Bảo quản cấp thiết tại chỗ
Khu vực phát hiện thuyền cổ trong ao thả cá của một hộ dân ở khu phố Công Hà, phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành. Trong quá trình cải tạo, nạo vét bùn ở đáy ao để thả cá, ông Nguyễn Văn Chiến-chủ hộ đã phát hiện hình ảnh vật thể lạ, nghi ngờ là cổ vật nên báo với chính quyền địa phương. Ngay sau đó, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch chỉ đạo Bảo tàng tỉnh mời chuyên gia Viện Khảo cổ học về khảo sát thực tế, đánh giá hiện trạng xuất lộ di tích. Vị trí xuất lộ dấu tích thuyền cổ nằm trên dòng sông Dâu cổ, là một nhánh của sông Thiên Đức (sông Đuống), chảy sát với bờ thành phía Tây của thành Luy Lâu. Đầu tháng 3-2025, UBND tỉnh chỉ đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp Viện Khảo cổ học tổ chức khai quật khẩn cấp dấu tích thuyền cổ.
Sau khoảng 20 ngày tiến hành khai quật xong phần lòng thuyền, báo cáo sơ bộ tại hội thảo đầu bờ, TS. Phạm Văn Triệu, Phó trưởng Phòng Khảo cổ học Lịch sử, Viện Khảo cổ học, chủ trì khai quật cho biết: Thuyền có chiều dài 16,2m - rộng 2,25m - sâu khoảng 2,15m, được chia thành 6 khoang, đáy thuyền độc mộc, phía trên thân được ghép ván bằng mộng và chốt gỗ. Đặc biệt, 2 lòng thuyền được gắn kết với nhau rất chắc chắn ở phần mũi thuyền. Liên kết giữa 2 lòng thuyền kiên cố bằng kỹ thuật ghép mộng trình độ kỹ thuật cao. Đáng chú ý, toàn bộ đinh đóng thuyền đều bằng gỗ, hoàn toàn không có bất cứ sự tham gia nào của yếu tố kim loại. Theo quan sát, vật liệu được dùng để đóng thuyền cổ này có thể là gỗ Táu mật. Đây là một loại gỗ quý hiếm, rất cứng và chịu lực tốt, đường vân gỗ đẹp và đặc biệt tuổi thọ có thể lên đến hàng nghìn năm. Thân gỗ siêu cứng, thớ gỗ mịn và nhỏ, có màu nâu nhạt và để lâu ngày thì chuyển sang màu xám đen.
Cung cấp nhiều tư liệu chuyên sâu về tàu thuyền, TS. Nguyễn Việt, một nhà thuyền học cho rằng, đây là một thuyền “khủng”, có hai thân cây phía dưới, việc tạo dáng vách lượn là kỹ thuật uốn rất khó và cao cấp. Kích thước này quá lớn so với kỹ thuật chung của thuyền Đông Sơn. Đồ rằng, đây là thuyền phục vụ cho lễ nghi, bên trên diễn ra các hoạt động diễn xướng... TS. Việt kiến nghị: “Phát hiện này là một niềm đáng tự hào của Bắc Ninh. Bằng mọi cách phải bảo quản và giữ bằng được di vật. Có thể làm mái che bên trên, xây bể ngâm trong hóa chất hoặc căn cứ tình hình thực tế và kinh phí để lựa chọn phương án phù hợp”.
Với kích thước lớn, kết cấu đặc biệt nên việc bảo tồn thuyền cổ cần phải tính toán cẩn trọng, kỹ lưỡng. Theo TS. Triệu: “Thuyền dài lại có kết cấu kiên cố thì việc di dời nguyên trạng là bất khả. Nếu tháo rời từng thân một để di chuyển thì cũng không nguyên trạng nữa”.
Phương án tối ưu nhất được các nhà khoa học đồng thuận đề xuất là bảo quản cấp thiết tại chỗ. Việc bảo quản được gợi ý theo một số hướng như: Đóng lại di tích, bảo tồn nguyên trạng dưới lòng đất và dùng hình ảnh khai quật, kết hợp tư liệu hóa mô tả 3D để minh họa; giải pháp thứ 2 là xây dựng mái che, tránh điều kiện thời tiết làm hư hại thuyền sau khi phát lộ, đồng thời xây bể ngâm nước để phục vụ tham quan...
Các chuyên gia cũng lưu ý, cần tiếp tục đầu tư nghiên cứu toàn diện, mở rộng phạm vi khai quật, xác định không gian cảnh quan xung quanh, tìm hiểu mối liên hệ với không gian lân cận để nhận diện giá trị, trên cơ sở đó đưa ra giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di tích phù hợp.