Tìm hiểu tục kết chạ của cư dân vùng Hạp Lĩnh sơn

Phường Hạp Lĩnh nằm ở phía nam thành phố Bắc Ninh, xưa thuộc xã Nghi Vệ, tổng Nội Viên, huyện Tiên Du, phủ Từ Sơn. Tên gọi Hạp Lĩnh bắt nguồn từ không gian tụ cư của người dân trong xã là các làng xóm trù mật bao quanh dãy Hạp Lĩnh sơn (hay còn gọi là núi Và).

Do kiến tạo địa lý tự nhiên, địa hình xã Hạp Lĩnh tương đối bằng phẳng, nổi bật giữa các làng xóm trù mật là núi Và trông tựa như con Xà lớn, đầu hướng về phía Đông chầu đầu rồng (núi Hàm Long). Làng Tiên Xá, thôn Sơn nằm quanh đầu Xà. Thôn Trần nằm ở phía Tây, chếch về phía Đông Nam là làng Ất. 

Theo kết quả khai quật khảo cổ học: Ở khu vực núi Hạp Lĩnh và bãi Thông, vào thời nhà Hán cai trị nước ta, người Việt cổ đã đến đây khai phá đất hoang, dựng nhà cửa, lập làng xóm, lấy nghề trồng lúa nước làm nguồn sống chính, săn bắt hái lượm, thuần dưỡng thú vật phát triển chăn nuôi. Trải qua quá trình hình thành và phát triển hàng nghìn năm, các chủ nhân của vùng đất này đã biết dựa vào đồi núi, đồng ruộng, kênh rạch mở mang sản xuất nông nghiệp, nghề thủ công, buôn bán giao thương, làng xóm cư dân sinh sôi phát triển ngày càng đông đúc.

Truyền thuyết về các tên làng (khu) của phường Hạp Lĩnh được nhiều thế hệ người dân nơi đây lưu giữ và truyền lại cho con cháu. Các cụ Nguyễn Văn Lan (87 tuổi, khu Sơn), Lê Văn Thọ (84 tuổi, khu Ất), ông Nguyễn Văn Đàm (70 tuổi, khu Ất) và Nguyễn Như Hòe (68 tuổi, khu Sơn),… thường kể rằng: Thuở xa xưa, khi vùng đồi núi này còn hoang vu, cây cối rậm rạp, có hai vợ chồng ông bà Trần Lộc Sơn và Vũ Thị Hoa đến chân núi cư trú, sinh cơ lập nghiệp. Ông bà sinh được 4 người con: Trần Lộc Sở, Trần Lộc Thiên, Trần Lộc Văn và Trần Thị Huệ. Người con cả Trần Lộc Sở lớn lên lấy vợ ở riêng tại vùng đồi Sở (sau kiêng húy gọi là núi So, khu Trần ngày nay). Người con thứ hai Trần Lộc Thiên ở cùng với bố mẹ ở làng Chợ (khu Sơn hiện nay). Người con út Trần Lộc Văn sau này sinh cơ lập nghiệp ở vùng đồi Nắm Cơm hay còn gọi là đồi Con Cóc (nay là ấp Oong, khu Ất). Người con gái Trần Thị Huệ lấy chồng là Bùi Thế Nguyễn rồi về khu bãi Thông ở, lập nên làng Nguyễn. Các ông sau này trở thành trùm trưởng của các trang ấp. Tuy mỗi làng đều có những hương ước, quy định luật lệ bảo vệ trị an riêng nhưng các gia đình dòng tộc ở các trang ấp và làng xóm chung sống hòa thuận, đoàn kết gắn bó với nhau.

Vào thời Lê Trung Hưng, toàn bộ khu vực này được gọi là vùng Và gồm: Và Trần, Và Chợ (Sơn), Và Út (Ất) và Và Nguyễn cùng nhiều địa danh gắn với từ Và như: chợ Và, núi Và, phố Và (sau này)… Nguyên do của tên gọi này là vì: vào thời Lê Trung Hưng, có công chúa con vua Lê tên là Nhất Thanh (tên nôm là công chúa Và) đi kinh lý vùng Kinh Bắc. Bà có công giúp dân khai phá mở mang vùng đất này. Khi bà trở về cung, dân chúng biết ơn bà nên gọi vùng đất này là vùng Và.

Liên quan đến địa danh Và, trong vùng còn có truyền thuyết về việc đình làng Sơn thờ Thành hoàng làng là Cao Sơn đại vương (trong Tam vị Tản Viên Sơn Thánh: Cao Sơn, Quý Minh và Tản Viên). Vị thần này được thờ ở rất nhiều nơi, trong các vùng Ba Vì (Sơn Tây), cũng như nhiều đình làng, thần tích ở nhiều vùng đồng bằng Bắc Bộ khác như đình làng Sơn. Ông là một vị tướng sống ở thời Hùng Vương thứ 18 (Hùng Duệ Vương), có công giúp vua Hùng đánh thắng quân Thục. Trong trận chiến, ông dẫn đầu một đạo quân từ núi Và (Hà Nội) đến vùng đất Hạp Lĩnh và tập trung luyện quân ở đây và đặt tên vùng đất này là vùng Và.

Các làng của Hạp Lĩnh xưa đều có đình, chùa là nơi tụ họp dân làng và tổ chức lễ hội. Mỗi một ngôi đình đều có một vị trí và giá trị riêng được các triều đại phong kiến ban tặng, sắc phong thờ một vị thần làm thành hoàng như: làng Sơn thờ Cao Sơn đại vương, thôn Trần thờ Thiên quan Đông Vinh đại vương (một công thần triều Lê), làng Tiên Xá thờ Nguyễn Thủ Tiệp (thủ lĩnh của một trong 12 xứ quân chiếm giữ vùng đất Tiên Du), làng Ất thờ Đức Quý Minh. Thành hoàng được coi là vị thần với ý niệm thiêng liêng phù hộ cho dân và bảo vệ xóm làng.

Ngoài hệ thống đình chùa, làng Tiên Xá còn có nghè, bãi nghè, văn chỉ thờ Khổng Tử; thôn Trần có ngôi miếu đặt ở xóm Đền trên nóc điện có 3 chữ “Cảnh tiêu điện”. Theo các cụ cao niên trong làng kể lại: ngôi miếu thờ bà chúa người làng Trần là Nguyễn Thị Kim Chi. Bà là người có nhan sắc tuyệt trần và đảm đang công việc. Tiếng lành đồn xa, bà được vua Lê Chiêu Thống tuyển vào cung làm Hoàng phi. Lúc sinh thời, bà gắn bó với đồng ruộng, về cuối đời do không có con nên được nhà vua cho về quê, cấp cho 24 mẫu ruộng trước cửa làng Trần. Bà có công truyền dạy nghề dệt cho dân làng. Với truyền thống uống nước nhớ nguồn, cùng chung nguồn cội, huyết thống, bà cung tiến vào đình làng Trần một bộ đòn rồng Bát cống, đình thôn Sơn một con Ngựa thờ, đình khu Ất một bộ Hương án. Các vật thờ trên đều đẹp vào loại nhất nhì vùng Kinh Bắc. Vì thế, dân gian truyền tụng ngợi ca “Đòn Trần, Ngựa Chợ, Hương án Ất thôn”. Bà mất ngày 10 tháng 4.

Kế thừa những truyền thống văn hóa quý báu, các làng trong xã có tục kết chạ “anh em” với nhau, cùng chung lưng đấu cật lo toan công việc, giúp đỡ nhau từ việc sản xuất đến chuyện làm ăn, cùng nhau xây dựng và bảo vệ xóm làng. Tuy các thôn làng của Hạp Lĩnh không có ngày hội lớn nhưng người dân trong xã với truyền thống “là hoa một gốc, là con một nhà” vẫn duy trì “lễ tế chạ” chung. Hàng năm, chọn một làng làm chủ tế đứng ra tổ chức. Lễ tế được tổ chức trang trọng với nghi lễ rước thành hoàng của các làng đến làng chủ tế, tập trung thành một đội tế chung ở đình làng. Sau đó, lấy linh vị về làng mình để tổ chức lễ hội. Sau phần tế lễ là mục “ăn cỗ chạ” do làng chủ tế đứng ra tổ chức. Lễ tế chạ chung của 4 làng vùng Hạp Lĩnh được duy trì cho đến khi Cách mạng tháng Tám thành công và hiện vẫn còn dư âm trong lòng các thế hệ người dân trong vùng.

Tục kết chạ là tập quán tốt đẹp không chỉ thể hiện mối quan hệ đoàn kết gắn bó giữa các cộng đồng làng xã mà còn thể hiện sâu đậm hơn nữa mối quan hệ huyết thống của cư dân làng xã vùng Hạp Lĩnh sơn.