Tín ngưỡng thờ mẫu ở Bắc Ninh

Trên thế giới, có nhiều nơi, hình tượng người phụ nữ được thờ tự một cách trang trọng, với tình cảm rất tôn kính. Hình tượng đó, có nơi gọi là Đức Mẹ (Đức Mẹ Maria của tín đồ đạo Công giáo), có nơi gọi là Thiên Hậu (người Trung Quốc thờ trên lãnh thổ Trung Quốc và những nơi có người Trung Quốc sinh sống). Còn người Việt thì gọi là Mẫu. Có thể nói, tín ngưỡng thờ Mẫu là loại hình tín ngưỡng có sắc thái riêng của người Việt Nam và có từ rất sớm.

Trong giới nghiên cứu, có người gọi tín ngưỡng thờ Mẫu là “Đạo Mẫu”. Nhưng đối chiếu với những tiêu chí cần thiết để có thể được coi là “đạo”- tức là một tôn giáo-, thì tục thờ Mẫu ở nước ta chỉ là một loại hình sinh hoạt tín ngưỡng mà không thể gọi là “Đạo Mẫu“ được, vì không có 4 yếu tố cần thiết (giáo chủ, giáo lý, giáo luật, tín đồ) của một tôn giáo.

Nằm ở trung tâm của vùng châu thổ sông Hồng và sông Thái Bình, tỉnh Bắc Ninh là vùng đất sớm xuất hiện tín ngưỡng thờ Mẫu. Từ khi xuất hiện, đã trở thành một hiện tượng thờ tự rất phổ biến và đa dạng, được hầu hết các bà, các chị ở các làng tin theo. Là người có thời gian tìm hiểu tín ngưỡng thờ Mẫu nhiều năm, chúng tôi có thể khái quát tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh vào ba mô hình sau:

1. Thờ Mẫu là để tôn vinh và đề cao sức mạnh của giới tự nhiên và vị trí của con người trong giới tự nhiên

Đó là tín ngưỡng thờ Tứ phủ hoặc Tam phủ tại các ngôi chùa làng. Tứ phủ gồm có: Thiên phủ, Nhạc phủ, Thủy phủ và Địa phủ. Cai quản Thiên phủ là Huyền Thiên Thánh mẫu, người mặc áo đỏ; cai quản Nhạc phủ là Mẫu Thượng Ngàn, mặc áo xanh; cai quản Thủy phủ là Mẫu Thoải mặc áo trắng, cai quản Địa phủ là Mẫu Liễu Hạnh. Cũng có nơi người ta không thờ Tứ phủ mà thờ Tam phủ. Khi đó, trên ban thờ chỉ có 3 vị: Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Liễu Hạnh. Chúng ta biết rằng trong số các vị Mẫu trên chỉ có Mẫu Liễu Hạnh là người thật, còn lại đều là biểu tượng của sức mạnh tự nhiên.

Tín ngưỡng thờ tự theo mô hình này phổ biến đến nỗi tại các ngôi chùa ở Bắc Ninh, hầu như ở đâu cũng có ngôi đền hoặc ban thờ Mẫu.

2. Thờ Mẫu là để tôn vinh các bà mẹ có công sinh thành ra các anh hùng dân tộc, hoặc bản thân người phụ nữ có công trong các cuộc chống ngoại xâm.

Về mô hình này, ở Bắc Ninh có các ngôi đền: ngôi đền thờ mẹ Thánh Gióng tại phường Thị Cầu; đền Bà chúa Kho ở làng Cô Mễ (thuộc phường Vũ Ninh); đền thờ Quí Minh phu nhân tại thôn Xuân Ổ A (thuộc phường Võ Cường) có công đánh giặc Nguyên Mông; miếu bà ở khu Bồ Sơn (thuộc phường Võ Cường) thờ bà Vị Nương có công đánh giặc Chiêm Thành, đền làng Khả Lễ (thuộc phường Võ Cường) thờ Thánh mẫu Trần Thị Nhân; đền Thánh mẫu ở làng Vân Mẫu (thuộc phường Vân Dương) thờ bà mẹ của Thánh Tam Giang (Trương Hống, Trương Hát), một số ngôi đền thờ Ả Tắc, Ả Dị, Đào Nương,... ở Gia Bình

3. Thờ mẫu là để tôn vinh các vị nữ thần có công dạy cho dân làng một nghề gì đó hoặc chiêu dân khai khẩn đất hoang

Về mô hình này, ở Bắc Ninh có các vị mẫu được thờ: bà phi của vua Trần Anh Tông tại đền Trung Cơ phường Vệ An; đền vua bà Thủy tổ Quan họ ở làng Viêm Xá, đền thờ bà chúa Sành Trần Thị Ngọc ở làng Quả Cảm, đền thờ Bà Dâu ở Thuận Thành,...

Có thể nói một cách khái quát rằng, cứ ở đâu có người dân sinh sống là ở đó có tín ngưỡng thờ Mẫu. Điều đó chứng tỏ rằng, cùng với sự gửi gắm niềm tin tôn giáo vào đức Phật tổ, vào các vị Bồ tát,... người dân Việt Nam nói chung, tỉnh Bắc Ninh nói riêng còn gửi gắm niềm tin vào sự che chở của các Mẫu. Mặt khác, tín ngưỡng thờ Mẫu ở ta còn thể hiện sự đề cao vai trò và vị trí của Mẫu (mẹ) trên tất cả mọi phương diện.

Từ đó có thể thấy rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu là một loại hình tín ngưỡng có sức sống mãi mãi trong cộng đồng làng xã.

Từ ngày 1 tháng 12 năm 2016, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ở Việt Nam được UNESCO chính thức công nhận và đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại thì tín ngưỡng thờ Mẫu tại các cơ sở thờ tự lại càng sầm uất và nhộn nhịp hơn. Tuy nhiên, bên cạnh ý nghĩa đề cao vai trò và vị trí của người mẹ trong xã hội, đề cao đạo lý “uống nước nhớ nguồn” và ý nghĩa nhân văn của tín ngưỡng thờ Mẫu, chúng ta cũng thấy xuất hiện ngày càng nhiều mặt không lành mạnh mà nguyên nhân là do có người đã lợi dụng tín ngưỡng thờ Mẫu để vụ lợi, làm biến dạng di sản văn hóa quý giá này.