Tổ ca trù là người Việt

Trải nghìn năm Bắc thuộc, tiếp đó là nghìn năm chữ Hán là chính thống nên nhiều loại hình nghệ thuật, nhiều nghề truyền thống của nước ta có nguồn gốc Trung Quốc. Ca trù mang tính bác học nên nhiều người cho rằng bộ môn nghệ thuật này cũng có nguồn gốc Trung Quốc, mà tổ nghề là thần Bạch Mi, người truyền dạy đàn hát cho các kĩ nữ lầu xanh.

Sách Đại Việt sử kí toàn thư có chép năm Ất Sửu (1025) định các loại quản giáp. Đổi chức hoả đầu làm chính thủ, chỉ con hát mới gọi là quản giáp. (Khi ấy có con hát là Đào thị, giỏi nghề hát, thường được thưởng, người bấy giờ hâm mộ tiếng của Đào thị, cho nên phàm con hát đều gọi là Đào nương). Như vậy loại hình hát ả đào, tức là ca trù đã có từ sớm. Trong hát ả đào thì ca nương là chính, vừa hát vừa cầm phách, nhạc chỉ có đàn đáy và trống phụ hoạ theo phách của ca nương. Do đó người ta chỉ thưởng cho ca nương là chính. Nhưng sử sách không chỉ rõ tổ nghề hát là ai.

Mới đây ca trù đã được Liên hợp quốc công nhận là di sản văn hoá phi vật thể nhân loại cần khẩn cấp bảo vệ. Ở Thanh Tương gần thành Luy Lâu cổ có nghề hát nổi tiếng từ thời Lê Nguyễn qua câu trong sách Bắc Ninh phong thổ kí: Thanh Tương đi hát được xâu tiền dài. Tại làng Thanh Tương trước đây có nhà thờ tổ nghề ca trù do dòng họ Nguyễn Trọng của làng trông nom. Nhà thờ đã bị phá huỷ trong kháng chiến chống Pháp, nay dòng họ chỉ còn giữ lại được hai pho tượng tổ nghề bằng gỗ, kích thước nhỏ đặt tại nhà ông trưởng họ Nguyễn Trọng Năng. Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Thiệp, người hát cuối cùng của làng nghề Thanh Tương còn minh mẫn cho biết đó là tượng vợ chồng đào nương Nguyễn Thị Hoa, người họ Nguyễn Trọng, từ xưa được dân tôn làm tổ nghề.

Ở làng Tiểu Than (huyện Gia Bình) hiện chỉ còn cụ Nguyễn Thiết Sức, 75 tuổi là còn nhớ các cụ thân sinh làm nghề hát ca trù, từng đem cụ lên Niềm Xá làm nghề. Người hát Tiểu Than cũng quen biết người hát Thanh Tương hồi đó. Tại làng Tiểu Than hiện còn ngôi nhà thờ tổ nghề ca trù do dòng họ Nguyễn Thiết trông nom. Nhà thờ một gian, mới được trùng tu lợp ngói. Trong nhà thờ còn giữ được bia đá cho biết nhà thờ trùng tu năm 1935 và hiện còn giữ được 5 sắc phong từ Chiêu Thống năm thứ 2, Cảnh Thịnh năm thứ 4, Gia Long năm thứ 9 và Minh Mệnh năm thứ 20. Đặc biệt gia phả họ Nguyễn Thiết cho biết họ có cụ Nguyễn Thiết Vinh được hát phục vụ lễ chúc thọ vua Tự Đức 50 tuổi và được phong chức Giáo phường chánh quản. Theo sắc phong thì được biết tổ bà được phong là Mãn Đường Hoa công chúa, tổ ông là Thanh Xà đại vương.

Vậy Mãn Đường Hoa công chúa và Thanh Xà đại vương là ai?

Theo sách Lịch sử và nghệ thuật ca trù của Nguyễn Xuân Diện cho biết tổ nghề ca trù là người Việt, tên là Đinh Dự, con tướng Đinh Lễ, khai quốc công thần nhà Lê và bà Trần Thị Châu. Đinh Dự vốn là rắn xanh, hoá thân của Đông Phương Sóc đầu thai. Do tướng Đinh Lễ đóng quân ở Lỗ Khê nên Đinh Dự sinh ra và lớn lên ở đây. Đinh Dự tinh thông âm luật và chỉ thích ca hát làm đầu. Đinh Dự gặp ca nương Đường Hoa, một tiên ở động Nga Sơn hoá thân và kết duyên vợ chồng. Sau khi Lê Thái Tổ bình định quân Ngô lên ngôi hoàng đế, vợ chồng Đinh Dự đến ca hát chúc mừng, ngay sau đó thì hoá. Nhà vua bèn xuống lệnh cho giáo phường cả nước lập đền thờ Đinh Dự, Đường Hoa, trong đó Lỗ Khê được coi là nơi thờ tổ nghề chính. Các giáo phường đều phải kiêng tên huý bốn vị là Lễ, Châu, Dự, Hoa. Theo thần tích tổ ca trù Lỗ Khê thì người soạn là danh sĩ Đào Cử thời Lê Thánh Tông. Vua Lê Thánh Tông có sắc phong Đinh Dự là Thanh Xà đại vương, Đường Hoa là công chúa. Do giáo phường cả nước đều thờ hai vị làm tổ nghề nên sau nhiều năm thất truyền mà người đời sau không nhớ sự trạng hai vị thế nào nữa.

Nghề hát ả đào có từ lâu, nhưng người được bằng sắc chính thức của nhà nước phong là bắt đầu từ thời Lê Thái Tổ và là người Việt, có lai lịch hành trạng rõ ràng.

Phạm Thuận Thành