Tổ chức bộ máy dân số cấp huyện, những khó khăn, thách thức

Hệ thống tổ chức bộ máy làm công tác dân số được hình thành với nhiều lần thay đổi nhằm phù hợp với các giai đoạn phát triển và nhu cầu của xã hội.

Năm 2001, sáp nhập cơ quan dân số - KHHGĐ với cơ quan Bảo vệ, Chăm sóc trẻ em; năm 2008, giải thể Ủy ban Dân số, Gia đình và Trẻ em, sáp nhập bộ phận dân số - KHHGĐ vào Bộ Y tế. Trung ương thành lập Tổng cục Dân số - KHHGĐ thuộc Bộ Y tế, địa phương thành lập Chi cục dân số - KHHGĐ trực thuộc Sở Y tế và thành lập Trung tâm dân số - KHHGĐ quận, huyện, thị xã trực thuộc Chi cục dân số - KHHGĐ.

Theo Thông tư số 05 ngày 14-5-2008 của Bộ Y tế quy định cụ thể chức năng, nhiệm vụ: “Trung tâm dân số - KHHGĐ huyện là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Chi cục Dân số - KHHGĐ đặt tại huyện, có chức năng triển khai thực hiện các nhiệm vụ chuyên môn kỹ thuật, truyền thông giáo dục về dân số - KHHGĐ trên địa bàn huyện”. Về mối quan hệ công tác, Trung tâm Dân số - KHHGĐ huyện chịu sự quản lý toàn diện của Chi cục Dân số - KHHGĐ (bao gồm cả tổ chức, cán bộ, viên chức); chịu sự chỉ đạo về chuyên môn, kỹ thuật về dịch vụ KHHGĐ, truyền thông giáo dục của Trung tâm Chăm sóc sức khỏe sinh sản và Trung tâm Truyền thông giáo dục sức khỏe tỉnh (nay đều sáp nhập về Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh); chịu sự quản lý Nhà nước theo địa bàn của UBND huyện. Trong đó, chịu sự kiểm tra, giám sát, điều hành của UBND huyện và thực hiện chế độ thông tin, báo cáo... đối với UBND huyện. Thông qua Phòng Y tế huyện, tham mưu giúp UBND huyện thực hiện xã hội hóa công tác Dân số - KHHGĐ, đồng thời là đầu mối tham mưu để phối hợp liên ngành, huy động hệ thống chính trị, tổ chức xã hội tham gia thực hiện công tác Dân số - KHHGĐ trên địa bàn huyện.

Trên thực tế, từ khi cán bộ dân số xã được chuyển thành viên chức của Trạm Y tế xã thì công tác tham mưu chỉ đạo của UBND xã đối với công tác Dân số - KHHGĐ ngày càng thưa dần. Công tác phối, kết hợp các ban, ngành, đoàn thể để tổ chức triển khai các hoạt động cũng thêm phần khó khăn. Việc tham mưu tổ chức thực hiện nhiệm vụ công tác dân số - KHHGĐ tại địa phương phải thông qua Trưởng Trạm Y tế, nhiều nội dung bị hạn chế do Trưởng Trạm Y tế không thực sự am hiểu về Dân số - KHHGĐ. Mặt khác do Thông tư 05 chưa gắn trách nhiệm của Trưởng Trạm Y tế với công tác dân số - KHHGĐ nên còn tình trạng “phó mặc” cho cán bộ dân số.

Theo quy định, Trung tâm Dân số - KHHGĐ được quản lý, chỉ đạo, hướng dẫn về chuyên môn nghiệp vụ đối với cán bộ dân số xã. Nhưng địa điểm làm việc tại Trạm Y tế xã nên đôi lúc chịu sự quản lý nhiều cấp, nhiều cán bộ dân số được phân công thêm các công việc khác của trạm. Trong khi lương và các chế độ chính sách khác đối với cán bộ chuyên trách dân số xã do Trung tâm Dân số - KHHGĐ huyện chi trả nên không tránh khỏi tình trạng “trống đánh xuôi, kèn thổi ngược”.

Cán bộ chuyên trách Dân số xã Bình Dương (Gia Bình) truyền thông trực tiếp về Dân số-KHHGĐ cho phụ nữ trong đó tuổi sinh đẻ.

Việc quản lý như vậy cũng kéo theo nhiều khó khăn: Công tác tham mưu về công tác dân số - KHHGĐ cho các cấp ủy Đảng, chính quyền tại địa phương không được thực hiện trực tiếp mà phải thông qua Trưởng Trạm Y tế, hiệu quả hoạt động thấp; việc lồng ghép Dân số - KHHGĐ trong các công tác phát triển kinh tế của địa phương bị hạn chế; khó khăn trong tạo dựng sự cam kết chính trị trên địa bàn đối với công tác dân số - KHHGĐ; khó phát huy sức mạnh của các tổ chức chính trị, các tổ chức đoàn thể về dân số - KHHGĐ; ít huy động nguồn lực của địa phương cho các hoạt động về dân số - KHHGĐ trên địa bàn. Bên cạnh đó còn khó khăn về nguồn lực để cải thiện điều kiện, cơ sở vật chất, trang thiết bị để duy trì hoạt động của trung tâm; vẫn chồng chéo và thiếu đồng bộ trong quản lý nhân lực của Trung tâm.

Bài học được rút ra từ sự thành công của công tác dân số - KHHGĐ của các địa phương cho thấy, ở nơi nào được các cấp ủy Đảng, chính quyền thường xuyên quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo thì nơi đó mới thực hiện tốt công tác xã hội hóa về dân số và mới thực sự huy động, quản lý và sử dụng có hiệu quả nguồn lực cho công tác dân số - KHHGĐ. Hiện nay, mô hình tổ chức bộ máy Dân số - KHHGĐ ở các địa phương có sự khác nhau, thiết nghĩ, mô hình quản lý công tác Dân số - KHHGĐ tại cấp huyện, cấp xã  cần có sự sắp xếp lại cho thống nhất trong cả nước. Cần sớm có tổng kết, đánh giá lại hiệu quả của từng mô hình hiện nay, kết hợp trưng cầu ý kiến những cán bộ đang trực tiếp làm công tác dân số cơ sở, từ đó chọn ra mô hình tổ chức tối ưu.

Tiếp xúc với nhiều cán bộ đang trực tiếp làm công tác Dân số - KHHGĐ cấp cơ sở, chúng tôi cũng nhận được nhiều tâm sự, chia sẻ về khó khăn đó. Nhiều ý kiến của cán bộ dân số đề xuất mô hình quản lý công tác Dân số - KHHGĐ cơ sở theo hướng: Trung tâm Dân số - KHHGĐ thuộc UBND cấp huyện, cán bộ chuyên trách dân số cấp xã là viên chức thuộc Trung tâm Dân số-KHHGĐ huyện nhưng làm việc tại UBND xã. Nếu áp dụng mô hình này thì Trung tâm Dân số - KHHGĐ huyện cũng như cán bộ Dân số xã mới thật sự chủ động phát huy hết năng lực trong công tác tham mưu, điều phối chương trình dân số - KHHGĐ ở mỗi cấp, đồng thời, giúp Trưởng Ban chỉ đạo Dân số - KHHGĐ phát huy tối đa sự tham gia phối hợp từng thành viên trong Ban Chỉ đạo, thật sự gắn kết nhịp nhàng, đồng bộ, bảo đảm việc triển khai thực hiện chương trình Dân số - KHHGĐ.

Chương trình Dân số - KHHGĐ nước ta đã và đang có sự chuyển hướng mạnh mẽ từ những giải pháp hướng tới quy mô dân số hợp lý sang những giải pháp về nâng cao chất lượng dân số và bảo đảm cơ cấu dân số. Những điều đó đòi hỏi công tác dân số - KHHGĐ cần tiếp tục được đầu tư về nhân lực và nguồn lực trong thời gian tới. Bên cạnh đó, phải có nhiều giải pháp xã hội mang tính liên ngành, chứ không chỉ là giải pháp về kỹ thuật y tế bởi vậy, cần có một mô hình tổ chức ưu việt, hợp lý, thống nhất từ Trung ương tới địa phương để công tác Dân số - KHHGĐ  đạt hiệu quả cao hơn.