Toan Ánh - một tâm hồn Kinh Bắc

Nhà văn, nhà nghiên cứu văn hóa Toan Ánh (1914-2009) tên thật là Nguyễn Văn Toán, quê ở Thị Cầu (thành phố Bắc Ninh). Thuở nhỏ ông thường theo bố mẹ đi hội quanh vùng, dạy chữ Hán và đạo làm người; được thọ giáo với thầy đồ Chu Phượng Nghi nổi tiếng vùng Kinh Bắc.

Khi trưởng thành, ông làm nhiều công việc khác nhau như thuế vụ, thanh tra, dạy học... và hay thay đổi nơi ở, nhờ đó ông biết được nhiều vùng của đất nước. Đến đâu, ông cũng chú tâm tìm hiểu tập quán, hội hè, ca dao... và ghi chép một cách rất cẩn thận.
Sinh ra từ truyền thống hiếu học quê hương nên Toan Ánh thừa hưởng được sự bài bản, bác học và cả sự tinh tế, thanh lịch trong ứng xử, nghiên cứu. Trong hồi ký, ông tự giới thiệu: “Tôi quê ở làng Thị Cầu, huyện Võ Giàng, Bắc Ninh - một vùng đất quan họ nổi tiếng. Bài biên khảo đầu tiên của tôi viết về tục hát quan họ ở vùng quê tôi, bài này đăng trên báo Trung Bắc Tân Văn năm 1937, dưới bút danh Minh Trúc”.
 Đương thời, ông luôn đau đáu về chuyện xưa, nếp cũ của văn hóa và phong tục Bắc bộ. Trong suốt thế kỷ 20, cùng với Sơn Nam (chuyên về phong tục Nam bộ), Nguyễn Văn Xuân (phong tục Trung bộ), thì Toan Ánh được xem là nhà phong tục học Bắc bộ tài hoa. Ông gắn bó mật thiết với đề tài văn hóa truyền thống của Việt Nam từ nông thôn đến thành thị và để lại cho đời khoảng 124 tác phẩm có giá trị học thuật. Người ta nói, để biết thế nào là hội hè đình đám, nếp cũ, tục xưa; để biết thế nào là phong lưu và văn minh đồng ruộng; để biết câu ca điệu lý, giọng quan họ, các nhạc cụ cổ truyền và phong cách diễn xướng... của các vùng đồng quê Bắc bộ, thì không thể nào bỏ qua dòng sách của Toan Ánh. Qua hàng ngàn trang sách, ông cũng đã bày tỏ lòng tự tôn về một vùng đất, về một dân tộc có truyền thống văn hóa, nếp sống văn minh và vẻ đẹp của tinh thần.
Toan Ánh uyên thâm Nho học, vững vàng về tiếng Pháp nên khi nghiên cứu, biên khảo, ông đều vận dụng linh hoạt hai vốn kiến văn này, dùng phương pháp phân tích của phương Tây để tìm hiểu văn minh của nước nhà. Ông nổi tiếng nhất với các bộ sách về nếp cũ, người xưa như: Nếp xưa (1963), Nếp cũ - con người Việt Nam (1966), Nếp cũ - tín ngưỡng Việt Nam, 2 tập (1967-1968), Nếp cũ - làng xóm Việt Nam (1968)... Sách của Toan Ánh luôn là một lựa chọn của nhiều nhà nghiên cứu quốc tế hay những sinh viên nước ngoài đến học, làm việc về văn hóa tại Việt Nam bởi sự minh bạch, gần gũi. Ngoài ra, bộ Việt Nam chí lược (gồm 5 cuốn) cũng rất có giá trị về nghiên cứu, sưu khảo. Những cuốn sách khác như: Cầm ca Việt Nam, Hồn muôn năm cũ, Trong họ ngoài làng, Ta về ta tắm ao ta... cũng rất lý thú.
Báo chí từng viết về Toan Ánh: “...Toan Ánh hiền lành và khiêm tốn, chuyên cần tự học, làm việc âm thầm, nhẫn nại và theo đuổi chí hướng đến cùng trong việc tìm hiểu để ghi lại một cách có hệ thống tất cả những gì có liên quan đến phong tục, nếp sống của người Việt Nam từ gia đình đến ngoài xã hội”;
“Ông thực sự là một kẻ “phong lưu đồng ruộng”, bởi từ khi còn rất trẻ cho lúc rời xa cõi thế, quan điểm, thẩm mỹ và chí hướng nghiên cứu, biên khảo của ông vẫn vậy. Ông đi ra từ hồn quê gốc rạ và dùng học thuật để nhìn về hồn quê gốc rạ”.