Trầm tích Luy Lâu

Về tổng thể Luy Lâu (Thuận Thành) là vùng đất không có đồi núi, chỉ có bình độ thấp, gò bãi cao ráo để lập làng lập xóm. Khi kinh tế nông nghiệp phát triển, Luy Lâu đã trở thành trung tâm mới của đất nước. Chính sử nước ta hiện nay không ghi nhận Luy Lâu là kinh đô, nhưng trên thực tế Luy Lâu đã từng là trung tâm đất nước gần 1000 năm.

Sách Đại Việt sử ký toàn thư có ghi nhận thời kỳ cha con Sĩ Nhiếp - Sĩ Huy cai trị như một triều đại chính thống và gọi là kỷ Sĩ vương. Như thế thì Luy Lâu ít nhất có thể coi là kinh đô khoảng 40 năm, từ năm 185 đến năm 225. Đây là thời kỳ phát triển văn hóa mới với sự du nhập của văn hóa Hán và văn hóa Phật giáo mạnh mẽ để bổ sung và nâng cao văn hóa bản địa, tạo nên sắc thái đặc thù của văn hóa Việt duy trì đến tận ngày nay. Tại trung tâm Luy Lâu, lần đầu tiên người Việt có trường lớp dạy chữ Hán quy củ. Sĩ Nhiếp được tôn vinh là Nam Giao học tổ. Và cũng lần đầu tiên người Việt có chùa thờ Phật, truyền bá kinh phật. Hệ thống chùa Phật được dựng lên dày đặc, lấy chùa Dâu (Cổ Châu; Diên ứng) làm trung tâm. Lễ hội Tứ Pháp mồng Tám tháng Tư do Sĩ Nhiếp đặt ra trở thành mẫu mực cho các lễ hội cả nước. Sử gia Ngô Sĩ Liên đánh giá: Nước ta thông thi thư, trọng lễ giáo bắt đầu từ đây.

Với vai trò trung tâm, Luy Lâu sớm xuất hiện nhiều làng nghề truyền thống. Văn Quan, Đào Viên đúc đồng. Công Hà, Mãn Xá làm gốm. Tư Thế làm bút mực. Đại Trạch nhuộm vải. Thanh Hoài ép dầu. Đông Côi đan tre. Mão Điền ươm cá giống. Đặc biệt Luy Lâu có ba làng nghề nghệ thuật: tranh điệp Đông Hồ; múa rối nước Đồng Ngư và hát ả đào Thanh Tương. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, thành phủ Luy Lâu đã trở thành bình địa; Văn Miếu Tiên Nho thờ Nam Giao học tổ đổ nát hoang phế; hệ thống chùa thờ Tứ Pháp không còn nguyên vẹn, Luy Lâu rơi vào quên lãng, cô tịch. Dòng sông Dâu kiêu hãnh tấp nập thuyền bè kia giờ chỉ còn là con máng nhỏ. Và ngôi chùa số 1 Cổ Châu tự tuy không uy nghi như thuở chùa trăm gian, tháp chín tầng, cầu chín nhịp nhưng vẫn còn tiếng mõ, tiếng kệ và lễ hội Tứ Pháp nhắc nhở hằng năm. Không còn vị thế trung tâm, các làng nghề cũng mai một dần. Thanh Hoài đã phá khuôn bỏ nghề ép dầu. Tư Thế dỡ lò hun khói làm mực lấy đất trồng rau. Làng ả đào Thanh Tương từng có cô hát Biểu Phật Nương trở thành nữ tướng của Hai Bà Trưng đến nay không còn người biết đàn biết hát. Nhìn lại các làng nghề ở Luy Lâu đang mai một dần mới thấy quý trọng tâm huyết các nghệ nhân làng Đông Hồ, làng Đồng Ngư vẫn bền bỉ nuôi nghề, giữ nghề.

Khách quốc tế xem tranh Đông Hồ

Làng tranh Đông Hồ bây giờ là điểm du lịch văn hóa hấp dẫn khách trong và ngoài nước. Cả làng chỉ còn ba gia đình làm tranh là gia đình các nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, Trần Nhật Tấn và Nguyễn Hữu Sam. Tranh Đông Hồ ban đầu làm theo cách tranh dân gian Trung Quốc. Nhưng với lòng tự tôn dân tộc sâu sắc, các nghệ nhân Đông Hồ đã tìm ra các chất liệu mới, độc đáo tạo nên dòng tranh riêng biệt, duy nhất trên thế giới. Đó là loại giấy dó bền dai do làng nghề Phong Khê (thành phố Bắc Ninh) làm từ vỏ cây dó có sẵn ở địa phương. Giấy lại được phủ lớp điệp làm nền, làm cho nền sáng, lóng lánh, cảm giác màu xốp, ấm cúng. Điệp đặt mua từ các vùng duyên hải Thủy Nguyên, Yên Hưng, do dân địa phương khai thác từ trong lòng đất. Cho điệp vào cối giã nhỏ rồi rây lấy bột mịn. Cứ nghe tiếng giã vỏ điệp là biết nhà nào làm nhiều, nhà nào làm ít tranh. Thời thoái trào của nghề, nhiều nghệ nhân già tuy không làm tranh mà vẫn giã điệp, có khi chỉ giã cối không cốt nghe tiếng chày va vào cối để đỡ nhớ nghề. Bột điệp trộn với hồ nếp quét lên mặt giấy dó rồi mới in tranh. Các bản in được khắc từ gỗ thị, loại gỗ thớ mịn, dai, trồng nhiều ở làng Đông Côi. Một bức tranh phải có nhiều bản khắc vì mỗi một màu cần một bản in riêng. Khi làng nghề thoái trào, các bản in có nguy cơ làm củi đun, nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã mua lại, lưu trữ được số bản in cổ khá lớn, đến vài trăm bản. Ông còn sáng tác tranh khắc dương bản khá độc đáo. Màu in cũng được khai thác và tự chế từ vật liệu có sẵn ở địa phương. Màu đen từ tro lá tre hóa tươi. Màu đỏ từ sỏi son. Màu vàng từ hoa hòe. Màu lục từ lá chàm… Nghệ nhân Bàn tay vàng Nguyễn Đăng Chế là người năng động, sáng tạo, phát triển được nghề tranh và quảng bá được ra thế giới. Ông làm lịch tranh các loại, bưu ảnh tranh, tranh bộ các cỡ… cùng với bao gói đẹp, bắt mắt, phù hợp với thị trường. Ông có phòng tranh ở Bảo tàng Dân tộc học và ở nhiều thành phố lớn. Khách quốc tế thường đến nhà ông tham quan, nghiên cứu cách làm tranh và đặt mua tranh.

Làng rối nước Đồng Ngư có từ cuối thời Lý, do tướng quân Đoàn Thượng truyền dạy. Khi tướng quân tử trận, dân làng lập đền thờ. Múa rối nước là một nghi thức của hội lễ tưởng nhớ tướng quân không thể thiếu, do đó nó được duy trì bền bỉ qua thời gian. Về sau múa rối nước Đồng Ngư trở thành đoàn nghệ thuật biểu diễn được nhiều nơi biết đến. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, phần vì các nghệ nhân ra trận, phần vì ưu tiên cho sản xuất nên múa rối nước Đồng Ngư lâm vào thoái trào. Cách đây mươi năm các nghệ nhân múa rối nước Đồng Ngư tập hợp lại khôi phục nghề. Người thì đẽo con rối bằng gỗ xà cừ. Người thì vừa ôn lại, kỹ thuật điều khiển, vừa truyền nghề cho lớp trẻ. Sau đó nhà nước quan tâm đầu tư: cấp con rối chuẩn, đào tạo lại nghề, xây nhà trò, mời đi biểu diễn, đón khách du lịch đến xem… Làng rối nước Đồng Ngư cũng trở thành điểm du lịch văn hóa. Du khách tới đây sẽ được hưởng sự thanh bình của làng quê và được xem biểu diễn rối nước ngay tại ao làng. Tuy nhiên, để nâng múa rối nước dân gian thành đoàn nghệ thuật biểu diễn trong cơ chế thị trường thì còn là quá tầm với các nghệ nhân vẫn coi sản xuất nông nghiệp là chính. Do đó nhìn về lâu dài ngay việc giữ được nghề ở đây đã là vấn đề cần quan tâm.

Dòng gốm Luy Lâu với chất liệu đất sét đỏ, men bí đao, men dưa chuột tưởng chỉ còn ở các di vật trong di chỉ khai quật Bãi Định xã Hà Mãn, nay lại được phục hồi từ lòng nhiệt huyết của nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông ở thôn Mãn Xá. Vừa khôi phục, vừa phát triển theo hướng thị trường, gốm Luy Lâu đang được biết đến. Gần đây, sản phẩm gốm Luy Lâu của nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông được chọn trưng bày phục vụ Hội nghị APEC 14 tại Hà Nội.

Miền Luy Lâu cổ tích của chuyện tình Man Nương, của lễ hội Tứ Pháp huyền diệu, kỳ vĩ còn là miền thi ca vượng địa. Trạng nguyên Nguyễn Quang Bật là một trong Tao Đàn nhị thập bát tú. Tiến sĩ Sái Thuận là một tay lão luyện nơi trường thơ, bài nào cũng tiêm tế, xinh đẹp. Đến ông tướng Nguyễn Gia Thiều cũng có tác phẩm Cung oán ngâm khúc bất hủ. Gần đây thì có thi sĩ Hoàng Cầm; nhà văn Hữu Ngọc, nhạc sĩ Xuân Khải, nhà thơ Nguyễn Phan Hách, nhà văn Vương Chí Nhàn… Đấy là những người thành danh từ làng quê đi ra. Sau lũy tre làng trầm mặc kia, miền quê Luy Lâu còn có nhiều người vừa tay cày tay liềm vừa âm thầm lao động sáng tạo văn chương.

 Miền Luy Lâu lặng lẽ nhưng tiềm ẩn chiều sâu văn hiến dân tộc. Trung tâm phật giáo. Trung tâm Nho giáo. Trung tâm lễ giáo. Trong thời mở cửa, hội nhập quốc tế hiện nay, Luy Lâu luôn ngời ngời MÀU DÂN TỘC SÁNG BỪNG TRÊN GIẤY ĐIỆP.

Bài, ảnh:  Vương Tâm Chiến