Tri ân Quan họ

Những ai yêu mến văn hoá Quan họ hẳn thực sự sung sướng khi được cầm trên tay cuốn “Làng và nghệ nhân Quan họ Bắc Ninh” - một món quà quý, sự tri ân với những người đã đi gần trọn cuộc đời vẫn sắt son với Quan họ.

Sách và tài liệu viết về Quan họ khá nhiều, về các làng và nghệ nhân Quan họ trên địa bàn tỉnh cũng không phải ít, song những công trình tìm hiểu trực tiếp về 49 làng Quan họ gốc thì rất ít ỏi, thậm chí có một số làng trong số này chỉ mới được điểm tên ở những tài liệu liên quan. “Làng và nghệ nhân Quan họ Bắc Ninh” sẽ giúp bạn đọc bước đầu tìm hiểu bối cảnh văn hoá xã hội của 44 làng Quan họ gốc nằm trên địa phận tỉnh Bắc Ninh cùng với 25 gương mặt nghệ nhân Quan họ tiêu biểu.

Đọc “Làng và nghệ nhân Quan họ Bắc Ninh”, độc giả sẽ được cung cấp những tiêu chí cơ bản để xác định làng Quan họ và nghệ nhân. Trên cơ sở hợp thành của 3 yếu tố: tổ chức, cơ sở vật chất và phương thức hoạt động, trải qua tiến trình tồn tại và phát triển hàng trăm năm, Quan họ đã tạo lập được một thiết chế văn hoá ổn định - điểm đặc trưng tiêu biểu so với hầu hết các loại hình dân ca, nhạc cổ truyền khác. Cuốn sách sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn thế nào là “Bọn Quan họ”, “Chơi Quan họ” và đã là một “Bọn Quan họ” thì bắt buộc phải có những thành phần nào. Hẳn nhiều người sẽ bất ngờ khi biết rằng mỗi “Bọn Quan họ” chỉ và chỉ được có 5 liền anh hoặc 5 liền chị. Quan họ tuyệt đối không bao giờ được gọi tên thật (tên tục) của nhau. Hay sẽ thật ngạc nhiên khi được biết thêm nhiều thông tin về các phương thức hoạt động cơ bản của Quan họ và tất yếu làng Quan họ phải có ít nhất 1 bọn Quan họ nam và 1 bọn Quan họ nữ. Sự  giao lưu Quan họ giữa các cộng đồng làng xã, thực chất của tất  cả các mối quan hệ chi phối toàn bộ hoạt động Quan họ chính là mối quan hệ giữa những bọn Quan họ kết bạn với nhau. Đọc sách, bạn đọc có thể hiểu vì sao lại có “Tục kết bạn Quan họ” và nguyên tắc kết bạn Quan họ.

Tính tới trước năm 1945, “vùng Quan họ” bao gồm Bắc Ninh và Bắc Giang có 49 làng. Bản đồ chung của cả vùng Quan họ phác hoạ khái quát ở điểm cực bắc - Làng Sen Hồ (Việt Yên, Bắc Giang), điểm cực nam - Làng Vân Khám (Tiên Du, Bắc Ninh), điểm cực tây – Làng Đông Mơi (Yên Phong, Bắc Ninh), điểm cực đông – Làng Ném Sơn (thành phố Bắc Ninh). Điểm mặt các làng Quan họ gốc, bắt đầu từ Viêm Xá (tức làng Diềm) nổi tiếng với truyền thuyết Vua Bà Thủy tổ Quan họ và kết thúc ở Tiêu Sơn (Tương Giang, Từ Sơn) với những yếu tố tín ngưỡng dân gian trữ tình đầy chất huyền thoại như câu chuyện tình “Trương Chi – Mỵ Nương”… Mỗi Làng Quan họ gốc là một “bí ẩn” đầy hấp dẫn người đọc.

Nếu bạn băn khoăn người chơi Quan họ phải đạt những tiêu chí gì mới được gọi là Nghệ nhân thì phần hai của cuốn sách sẽ giải đáp cho bạn khá kỹ thắc mắc này. Sẽ là một thú vị nho nhỏ cho bạn đọc khi biết rằng, trong trang phục của người Quan họ, các liền anh khi quấn khăn xếp lên đầu phải kéo sao cho 2 nếp đầu tiên tạo thành hình chữ “nhân”, các liền chị khi vấn khăn mỏ quạ cũng phải nắn hình “mỏ quạ” nhọn và cũng thành hình chữ “nhân”, bởi đó chính là biểu hiện quan niệm chung của người Quan họ là lấy chữ nhân làm đầu. 25 gương nghệ nhân tiêu biểu sẽ góp thêm nhiều chi tiết thú vị về nghề chơi Quan họ. Trong số 25 nghệ nhân tiêu biểu, bên cạnh những nghệ nhân nức tiếng gần xa: Nguyễn Thị Khướu (hiện đã mất), Nguyễn Văn Thị, Vũ Thị Chịch, Ngô Thị Nhi… thì cuốn sách viết khá kỹ về các nghệ nhân còn chưa được bạn đọc biết đến. Mỗi người một vẻ song tựu chung lại nơi họ là tấm lòng son sắt với Quan họ.

Đọc “Làng và nghệ nhân Quan họ Bắc Ninh” thấy đằm sâu chất đất và người miền Quan họ, như PGS.TS Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện Văn hoá Nghệ thuật Việt Nam, Uỷ viên Hội đồng Di sản văn hoá quốc gia từng nhận xét “Một dòng văn hoá đặc sắc, tinh tuý của người Kinh Bắc tài hoa, lịch thiệp, khéo léo, đa tình…”

Bài, ảnh: T.Vy