Triết lý Thiền trong thơ của các Thiền sư đời Lý

Khi tìm hiểu nghiên cứu giai đoạn văn học trung đại Việt Nam, chúng ta không thể không nhắc đến văn học Phật giáo, đặc biệt là các áng thơ thiền của các Thiền sư thời Lý, là giai đoạn thịnh đạt của Phật giáo Việt Nam. 

Phật giáo đã giữ vị trí độc tôn và góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền văn học dân tộc trong suốt hơn 200 năm. Ảnh hưởng của Phật giáo thể hiện rõ nét ở mọi lĩnh vực hoạt động. Về phương diện văn học, các Tăng sĩ đều là hàng thượng tầng trí thức, có ảnh hưởng lớn đến nền văn hóa đương thời và có đóng góp nhiều nhất về sáng tác thi ca.
Các Thiền sư đời Lý kể từ Vạn Hạnh, người có công đầu đưa Lý Công Uẩn lên làm vua, khai sáng ra vương triều Lý (1010-1225) thường có sáng tác thơ. Tiếc rằng phần lớn các bài thơ thiền ấy đã thất truyền, nay chỉ còn một số bài được lưu trong sách Thiền uyển tập anh. Khái niệm thơ Thiền mang một nghĩa tương đối rộng và có tính chất mở. Ta có thể thấy đó là những bài kệ trong Thiền uyển tập anh, Khoá hư lục, Tuệ Trung Thượng sĩ ngũ lục, hoặc những bài thơ mang cảm hứng Thiền. 
Thơ của các thiền sư thời Lý  trước hết là để diễn tả chân thiền mà bản thân đã nắm bắt được, hoặc để khai mở trí tuệ cho học trò, đưa họ tới chỗ chứng ngộ. Vì vậy trong thơ Thiền đời Lý chứa đựng khá nhiều vấn đề của triết học Phật giáo, biểu hiện qua các khái niệm: vô, hữu, sắc, không, thân tâm, pháp tính, thực tướng... Ngoài ra vấn đề sống, chết (sinh, tử) cũng được nói đến nhiều. 
Thiền sư Vạn Hạnh với bài thơ Thị đệ tử (Bảo học trò) có thể được coi là tác giả mở đầu cho dòng thơ Thiền đời Lý. Ở đây, triết lý Thiền của ông được thể hiện một cách đầy đủ nhất:
“Thân như điện ảnh, hữu hoàn vô,
Vạn mộc xuân vinh thu hựu khô.
Nhậm vận, thịnh suy vô bố uý,
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô”.
Dịch nghĩa:
Thân người như bóng chớp, có rồi lại không, Cây cối đến tiết xuân thì tốt tươi, đến tiết thu thì lại héo. Đã nhậm vận, thì thịnh hay suy không làm cho sợ hãi, Thịnh hay suy chẳng qua như giọt sương ở đầu ngọn cỏ.
(Vạn Hạnh thiền sư, Thị đệ tử)
Theo quan niệm “sắc”, “không” của Phật giáo thì sự tồn tại của con người cũng như vạn vật là “sắc” (hiện hữu) mà cũng là “không” (vô hình), sắc mà không, không mà sắc. Đọc bài thơ này, chúng ta gặp một số khái niệm quan trọng của đạo Phật là hữu vô và nhậm vận. Thân người đời trong bài Thị đệ tử chỉ là giả hữu. Nó tồn tại rồi biến đi nhanh như một “tia chớp”, theo dòng chảy bất tận của thời gian, của luật tuần hoàn, hết xuân rồi tới thu, tốt tươi rồi khô héo. 
Bài kệ của Vạn Hạnh thể hiện đậm nét tư tưởng triết lý của Phật giáo Thiền tông, mọi sự vật, sự việc, hiện tượng trong thế giới này luôn luôn biến động, vô thường. Con người với tư cách là một sinh thể trong thế giới ấy cũng không nằm ngoài quy luật này. Một khi người tu hành đã đạt tới “nhậm vận” thì có thể hoà đồng giữa ngoại giới và nội tâm, vượt lên trên sự phân định giữa cái ta và cái không ta. Như vậy, “nhậm vận” như thể là biết trở về với sự an nhiên nằm trong sự vận động vĩnh cửu, một sự vận động vô thuỷ, vô chung, trong đó cuộc đời con người chỉ như là ánh chớp, có rồi không, rất ngắn ngủi và sự thịnh suy như giọt sương treo đầu ngọn cỏ. Thân như bóng chớp có rồi không nhưng chẳng phải là mất mà là chuyển sang trạng thái trở về với bản thể. Khi thân xác ấy không còn nữa thì không mất hẳn đi mà chẳng qua là sự kết thúc một dạng thức tồn tại mà thôi. Nên con người ta không cần băn khoăn, buồn đau cho sự ra đi của kiếp người bởi bản thể là vĩnh hằng. 
Bài thơ như một sự nhận thức về lẽ sinh tồn, diệt vong của đời người. Con người sống và chết là lẽ thường, lẽ tự nhiên. Triết lý mà Thiền sư Vạn Hạnh muốn dạy bảo học trò qua lời kệ “Thị đệ tử” chính là tinh thần “vô úy” đầy lạc quan mà các môn đồ Thiền tông hướng tới. 
Thiền sư Mãn Giác (tên thật Lý Trường 1052-1096) là nhà sư có học vấn uyên bác, đồng thời là một thi sĩ đặc sắc, tác giả bài thơ Cáo tật thị chúng (Cáo bệnh bảo mọi người) - một trong những bài thơ thiền hay nhất đời Lý. 
“Xuân khứ bách hoa lạc,
Xuân đáo bách hoa khai.
Sự trục nhãn tiền quá,
Lão tòng đầu thượng lai.
Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai”.
Dịch nghĩa:
Xuân qua, trăm hoa rụng/Xuân tới, trăm hoa nở/Việc đời trôi qua trước mắt/Cái già đến trên đầu/Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết/Trước sân đêm qua nở một nhành mai.
                    (Mãn Giác thiền sư, Cáo tật thị chúng)
Hai câu thơ đầu diễn tả sự vần xoay của vũ trụ. Xuân đến rồi đi, đó là quy luật của thời gian, biến đổi không ngừng. Sự cân đối, hài hoà giữa hai câu thơ là sự thuận và nghịch, giữa sinh sôi, nảy nở và lụi tàn, héo úa. Hai câu thơ tiếp theo thể hiện quy luật về đời sống con người. Đó là quy luật của: “Sinh, lão, bệnh, tử”. Thế nên, sự việc cứ trôi trước mắt, tuổi của con người thì có hạn mà chưa làm được gì. Phải chăng đó là sự băn khoăn, trăn trở của nhà sư về lẽ sống trong cuộc đời. Sống là phải tận hiến, phải “hành đạo”, làm đẹp cho đời. Nếu những câu thơ trước thể hiện sự biến động của quy luật vũ trụ và lẽ tồn vong của cuộc đời con người thì hai câu thơ cuối của bài thơ ngời sáng một niềm tin, một tinh thần lạc quan: “Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận/Đình tiền tạc dạ nhất chi mai”. Ở đây Mãn giác Thiền sư đã lấy hình ảnh cành mai làm phương tiện diễn tả thực chứng Phật tính, chân như và hình ảnh cành mai đầy chất thơ kia như có phép nhiệm màu, đưa người học đạo tới đắc ngộ, tới thế giới Thiền trong lặng, bất sinh, bất diệt. 
Thơ thiền, nếu không có một chiếc chìa khoá của giác ngộ, chân như thì không thể giải mã được. Bởi mối liên hệ của những câu thơ, những hình ảnh thơ được xác lập và tưởng tượng từ cảm hứng riêng, cảm hứng Thiền, không hẳn giống mạch thơ thông thường của các nhà thi sĩ. Và ở đây, một lần nữa, ta thấy niềm tin của con người và chỉ có ở con người được tô đậm trong thơ Thiền. Đó là triết lý của một lối sống nhập thế, một tư tưởng nhập cuộc rất đáng trân trọng của các Thiền sư đời Lý.