Tương lai nào cho giấy dó Đống Cao ?

Mặc dù không phải lần đầu tiên đến Đống Cao, xã Phong Khê (thành phố Bắc Ninh), song chúng tôi vẫn không khỏi ngạc nhiên trước sự phát triển mạnh mẽ của làng giấy thời kỳ công nghiệp hóa. Nhà xưởng mọc lên san sát, khắp các đường thôn ngõ xóm nhìn đâu cũng thấy cơ sở sản xuất giấy với nhiều loại mẫu mã sản phẩm khác nhau. Tuy nhiên khi hỏi đến giấy dó thì hầu như chỉ nhận được cái lắc đầu không biết.

Với đa số người Đống Cao, nghề làm giấy dó bây giờ chỉ còn trong hoài niệm. Họ cũng không nhớ hiện trong làng còn những ai gắn bó với nghề xưa. Có chăng chỉ là một vài bậc cao niên tâm huyết và mong muốn truyền lại cho con cháu thứ nghề chân truyền gia bảo của cha ông. Còn nhớ vào thời kỳ hưng thịnh của làng nghề, cả làng làm giấy dó, đêm đêm tiếng giã dó vang vọng khắp làng trên xóm dưới. Giấy dó Đống Cao đã trở thành thương hiệu nổi tiếng, song hành cùng làng tranh Đông Hồ (Thuận Thành), phường tranh Hàng Trống (Hà Nội). Tuy nhiên theo thời gian, nghề làm giấy dó ở Đống Cao cứ rơi rụng dần. Số gia đình duy trì làm giấy dó hiện chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Qua nhiều lần hỏi thăm, chúng tôi cũng đến được gia đình anh Phạm Văn Tâm ở thôn Dương ổ. Điều đầu tiên chúng tôi cảm nhận là thứ mùi hăng hắc thoát lên từ bể ngâm nguyên liệu và bể seo giấy. Trong nhà có tới 5 lao động đang miệt mài làm việc, mỗi người một công đoạn khác nhau. Ngừng tay tiếp khách, anh Tâm cho biết ngay từ thuở nhỏ, mấy anh em trong nhà đã được cha mẹ truyền dạy cách thức làm giấy dó. Ban đầu là lựa chọn cây nguyên liệu phơi khô rồi đem ngâm bùn ao, sau đó chặt từng khúc nhỏ nhúng qua nước vôi và cho vào thùng phuy nấu trong vòng 10 giờ. Qua nhiều công đoạn sơ chế, bột dó được cho vào bể nước có pha thêm chất phụ gia để seo giấy. Các tập giấy sau đó được ép khô rồi tách từng tờ đóng lại thành tập trước khi xuất bán.

Hiện tại cơ sở của gia đình anh Tâm làm khoảng 20 loại mẫu mã sản phẩm khác nhau, chủ yếu là giấy vẽ tranh nghệ thuật, kích cỡ to nhất 79 x 109cm, loại nhỏ 20 x 30cm. Trung bình mỗi ngày seo được 500 tờ thành phẩm, trừ chi phí nguyên vật liệu, thuê nhân công, lãi suất thu về mỗi tháng chỉ đạt khoảng 5 triệu đồng. Từ trước đến giờ việc tiêu thụ sản phẩm của gia đình chủ yếu dựa vào khách hàng quen trong thành phố Hồ Chí Minh và một số nghệ nhân làng tranh Đông Hồ; thi thoảng có thêm đoàn du khách nước ngoài đến thăm và mua vài chục tờ về làm kỷ niệm. Do vậy, việc mở rộng sản xuất là điều anh không hề nghĩ tới bởi lẽ cây dó nguyên liệu nhập từ Tuyên Quang, nhưng việc khai thác tự nhiên đang cạn kiệt trong khi trên đó người dân không trồng thêm cây dó mới. Đầu ra không ổn định, giá thành rẻ, nhiều khi sản phẩm làm ra lưu kho thành đống mà không tìm được nơi tiêu thụ. Trong thâm tâm, vợ chồng anh Tâm chưa bao giờ nghĩ là sẽ hướng cho con theo nghề cũ của cha ông.

Thực tế không riêng gì gia đình anh Tâm, một vài hộ sản xuất giấy dó còn lại ở Đống Cao đều rơi vào bế tắc tương tự. Chị Nguyễn Thị Xuyên-seo giấy thuê cho vợ chồng anh Nguyễn Văn Suốt-cho biết: Trước đây gia đình chị cũng làm giấy dó nhưng nghề truyền thống này đã khép lại bởi anh em trong nhà chẳng ai muốn nối tiếp nghề của cha mẹ. Có theo nghề mới thấy hết nỗi vất vả cực nhọc, cả ngày nhúng tay trong bể nước, mùa hanh khô hai bàn tay nứt nẻ chảy máu, mùa hè thì nước ăn mòn hết các kẽ móng. Vất vả là vậy nhưng thu nhập của chị chỉ khoảng 1,2 triệu đồng/tháng.

Giấy dó Đống Cao đang bị thất truyền. Điều này ai cũng biết nhưng thật buồn là chẳng mấy người lưu tâm. Theo các bậc cao niên trong làng thì sự hưng thịnh của làng nghề giấy công nghiệp Phong Khê hôm nay đều bắt nguồn từ chính Tổ nghề giấy dó xa xưa. Bằng chứng là tại Đình làng Dương ổ thờ đức Thánh Tam Giang bên dòng Như Nguyệt hiện vẫn còn lưu giữ 7 đạo sắc phong bằng giấy dó do các triều đại phong kiến nước Việt ban tặng. Nếu như các cấp chính quyền và ngành chức năng sở tại không sớm có những động thái tích cực hỗ trợ các hộ dân duy trì và phát triển nghề làm giấy dó thì chỉ nay mai thôi, giấy dó Đống Cao-nét văn hóa truyền thống của một làng quê xứ Bắc sẽ chỉ còn là sự hoài niệm, vang bóng về một thời xa lắm.

Duy Cảnh