Về bức tranh liên hoàn 1

Hội họa phương Đông có loại tranh không để treo thường xuyên mà chỉ để đôi khi nhã hứng thưởng ngoạn dần dà từng khúc đoạn, nhờ một cái trục cuốn giữ gốc. Có loại xem theo chiều dài, có loại mở dần lên cao.

Chủ nhân họa phẩm thường cẩn thận lưu giữ cuốn tranh vào các loại hộp hoặc ống quyển bọc gấm lụa, hoặc gỗ quý sơn khắc trang trí đẹp. Tranh cất giữ bao giờ cũng rắc phấn thơm trừ mối mọt và cá loại nhậy, rồi mới được cất kỹ vào hòm vào tủ để giữ được thông thoáng cần thiết cho không khí lưu chuyển, khô ráo.
Khi có khách quý nài xin được chiêm ngưỡng tuyệt tác, hoặc khi tự mình nảy ra ý thích mới xem thêm, chủ nhân sẽ trịnh trọng bảo ban người nhà giúp dọn dẹp kê bày lại thư phòng, còn tự mình thắp nhang trầm, chỉ lấy mức độ thoang thoảng hương thôi. Đến lúc thắp đủ mấy cây hồng lạp hoặc bạch nạp nâng ánh sáng nơi xem tranh đủ độ lung linh dịu dàng, đủ tôn được nét và màu bức tranh quý hiếm là có thể mở khóa hòm, khóa tủ rước báu vật khỏi chỗ lưu giữ rồi.
Ấy là thời khắc thiêng liêng như một lễ nghi. Lúc mở tranh, chủ nhân như nín thở, không dám trực tiếp chạm tay, nên phải nhờ một dụng cụ là thanh tre dài, chuốt nhẵn, phất phất gượng nhẹ cho tranh lộ mặt dần dần, từng nấc, từng khúc một.
Những tranh trục cuốn thuộc loại trường đồ này, thường bao quát cả một địa cảnh, gồm rất nhiều tiểu cảnh nối nhau liên tiếp, miên man ngỡ như bất tận. Người xem tranh tự hưởng lấy cái thú du ngoạn tại chỗ. Tha hồ nghĩ mình theo mây bay, theo hạc tiên hay đang ung dung trên mình ngựa, tha hồ mở rộng tầm mắt, thu hút cảnh đẹp gần xa. Tiếp khúc này có đoạn khác, chỉ nửa buổi sáng thong dong, tâm trí đã trải đủ nghìn dặm nước non mây núi điệp trùng cùng bao cảnh sống lạ lùng chưa từng thấy, lại chẳng khoái sao. Huống hồ, ngoài thiên nhiên con người, còn được thưởng thức nghệ thuật dụng bút tạo hình, khi tự nhiên tươi tắn, khi sắc sảo tinh tế, khi bay bướm tung tẩy. Đấy mới là kỳ thú trong cõi nhân sinh hữu hạn, bởi những bức trường đồ địa cảnh như thế, đâu phải ai muốn là được.
Bức tranh quê nữ sĩ Anh Thơ, thoạt tiên cũng chỉ được nhìn nhận là một tập hợp những bức tranh nhỏ lẻ treo tường, gọn gàng và xinh xắn. Ai biết đâu, nếu nối đủ 45 bài thơ trong tập cũng lại tập hợp thành một Bức tranh quê liên hoàn toàn bích.
Chắc cũng là cơ duyên thế nào đó, cuộc thi văn chương của Tự Lực Văn Đoàn còn một tháng nữa hết hạn, nữ sĩ Anh Thơ mới được biết. Người khác có thể bỏ cuộc vì thời gian gấp gáp, chẳng còn bao nhiêu. Riêng nữ sĩ Anh Thơ lại hăng hái hơn, vì bị bố cấm đoán làm thơ, rồi hư thân không ai lấy.
Ít nhiều, phải khẳng định nữ sĩ Anh Thơ khi quyết định lao vào cuộc chơi đã thực ý thức được mặt mạnh yếu của mình để chọn lựa tìm tòi một nội dung và một hình thức thể hiện.
Về nội dung sẽ là những bức tranh, vẽ thuần một loại phong cảnh làng xóm đồng ruộng, theo thời gian biến đổi trong phong cảnh trời đất thiên nhiên nắng mưa lụt bão với từng cảnh sinh hoạt làng xóm, đồng áng, chợ búa, sông bến của đồng bằng Bắc Bộ. Các cảnh nối tiếp nhau, liên tục theo tuần từ thời gian, miên man dòng chảy bốn mùa xuân hạ thu đông, của đủ loại dân quê nam nữ trẻ già, bình dị quen thuộc tự bao giờ.
Với nội dung tìm hơi thở lạ trong cảnh quen, mượn sự đơn sơ bình dị làm sự giàu có đa dạng, phải chung đúc được một hình thức chuyên nhất, làm giọng điệu thể hiện riêng không giống ai.
Không có tài liệu nào ghi được những trăn trở suy tư của nữ sĩ Anh Thơ khi định hướng cho thể loại thơ mình sẽ bạn bầu suốt nội dung tập thơ. Nhưng căn cứ vào kết quả hình thành, có thể biết được hình thức thơ đã lôi cuốn tác giả Bức tranh quê.
Không thể tiếp tục gò bó theo thể Đường luật thất ngôn bảy chữ thì phải mở biên độ dòng thơ thêm một chữ nữa, là thơ tám chữ.
Thơ tám chữ Bức tranh quê, so với câu thơ tám chữ ở lục bát truyền thống đã có dung dáng đổi khác rõ rệt. Câu tám chữ ở lục bát thường đều đặn chia đôi ở thế tiểu đối. Như trong Truyện Kiều: Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh/Bốn phương phẳng lặng/hai kinh vững vàng. Như câu ca dao dân ca: Sông Cầu nước chảy lơ thơ/Đôi ta thương nhớ/bao giờ cho nguôi.
Thơ tám chữ Bức tranh quê thường cắt câu làm ba nhịp, có nặng có nhẹ, gợi đủ nông sâu một hình ảnh, một ý tưởng: Mưa đổ bụi/êm êm/trên bến vắng/Đò biếng lười/nằm mặc/nước sông trôi. Tự từng câu tám chữ này vẫn mang vẻ cân bằng, lại có thêm sự tự do phóng khoáng đủ sức ôm chứa nội dung rộng rãi hơn, tươi trẻ, mới mẻ hơn. Có thể nói, thơ tám chữ loại nhịp chia chẵn nghiêng về cách thơ đều đặn, cổ điển. Còn thơ tám chữ Bức tranh quê, nhịp thơ lẻ, không đồng đều, gần với thơ hiện đại, cởi mở hơn, trẻ hơn.
Thơ tám chữ Bức tranh quê đều khuôn bốn câu một khổ, đủ vần trắc, vần bằng. Đan xen trắc trước bằng sau như một cặp đối quen quen, nhịp nhàng trắc bằng trắc bằng rỏ giọt thoải mái.
Độ dài từng bài không chịu quá vừa đủ theo thể Đường luật bát cú vẻn vẹn tám câu, mà mở hẳn làm ba khổ mười hai câu. Không biết nữ sĩ Anh Thơ khi tự qui định như vậy có nghĩ đến sự tương ứng với thể thơ son nê phương Tây không. Trong trường hợp Bức tranh quê, mười hai câu thơ xinh xắn đủ gói trọn nội dung từng tiểu cảnh, lại hòm hòm với thời gian giành được từng buổi trưa vội vã. Có sao đâu, ba khổ thơ bằng nhau chằn chặn vắt chanh, theo cách cấu trúc nội dung như học trò tập làm văn, có đủ mở bài, thân bài cùng là kết luận đầu đuôi.
Cả tập thơ chung một thể tám chữ, chung một độ dài mười hai câu đã là những lý do gợi tới sự liên hoàn của Bức tranh quê. Lại còn có sự thống nhất và tinh tế khéo léo trong sự sắp đặt cấu trúc nội dung nữa.
Thể hiện cảnh quê nối tiếp bốn mùa, quay vòng luân chuyển nhịp điệu, hết vòng lại quay trở lại nối tiếp. Từ bài mở đầu Chiều xuân cho tới bài Ngày tết như tròn năm tháng. Ai không nhận ra đấy là khúc điệu trẻ con hát đồng dao vòng tròn vĩnh cửu. Hát đi hát lại chóng mặt không hết: Con kiến mà leo cành đa/Leo phải cành cộc leo ra leo vào/Con kiến mà leo cành đào/ Leo phải cành cộc leo vào leo ra…
Đặc biệt cách định vị, đưa từng bài vào chỗ đứng trong tập, thấy rõ tài điều quân khiển tướng của nữ tác giả. Không bao giờ chịu đơn giản, tùy tiện, mỗi bài mỗi trường hợp đặt sau đặt trước, đều có sự cân nhắc thận trọng để các ý nối liền nhau, nâng đỡ nhau, ý và tình cộng hưởng. Cả tập thơ trập trùng nhiều đợt sóng, có đợt sóng nhỏ chuẩn bị cho đợt sóng lớn vào cao trào, với thắt nút mở nút tự nhiên. Như cả loạt bài giữa Bức tranh quê, từ Đại hạn tới Cơn giông, tới Mưa, tới Đêm giông tố rồi Lụt chẳng hạn. Hoặc từ Lụt với cảnh người chết thì tiếp đó là Rằm tháng Bảy cầu cúng cho những vong hồn, rồi liền đó là Rằm tháng Tám cùng làng quê trở lại khởi sắc sau thiên tai. Qua sự sắp xếp, thấy cả tâm thành ý, trong sáng của tác giả gửi gắm.
Vậy là, cả về bề dọc, bề ngang, cả về nội dung và hình thức, Bức tranh quê đều có sự cơi nới, định hình một giọng thơ riêng. Nó tạo điều kiện cho nhà văn Nhất Linh ghi thêm một nhận định, tưởng đơn giản mà thật quan trọng “Bức tranh quê có một vẻ đẹp mới trong thi ca Việt Nam, là tác giả đứng về mặt khách quan, suốt tập không bao giờ nói đến mình, không dùng chữ tôi nào…”
Nhà thơ A.V
(Rút từ tập Bút lực Bức tranh quê)