Về chữ “Cổ” và chữ “Phù” trong văn hóa Đông Ngàn

Nói đến văn hóa Từ Sơn, văn hóa Đông Ngàn dân gian truyền tụng nhiều câu phương ngôn đầy tự hào về vùng đất văn hiến ngàn xưa: Tam Cổ ngũ Phù, nhị Cổ tứ Phù, lưỡng Cổ ngũ Phù... Mỗi câu của người xưa đều có nguồn gốc, ý nghĩa riêng.

Thủy đình đền Đô (phường Đình Bảng, thành phố Từ Sơn).

Tìm hiểu qua một số nguồn tư liệu thấy có một câu phương ngôn rất đáng chú ý: Đông Ngàn hữu lưỡng Cổ sinh vương, ngũ Phù sinh thánh. Nghĩa là, đất Đông Ngàn có hai làng Cổ sinh vua, năm làng Phù sinh thánh. Cả nước có “Tứ Cổ sinh vương” gồm: Cổ Loa có An Dương Vương; Cổ Pháp có Lý Công Uẩn; Cổ Trai (Hải Phòng) có Mạc Đăng Dung; Cổ Định (Thanh Hóa) có Lê Lợi. Riêng đất Đông Ngàn xưa đã có lưỡng Cổ là: Cổ Loa (nay thuộc Đông Anh, Hà Nội) và Cổ Pháp.
Ngũ Phù là Phù Đổng, Phù Dực, Phù Chẩn, Phù Khê và Phù Ninh (xưa thuộc Đông Ngàn, nay là Ninh Hiệp, Gia Lâm, Hà Nội). Tìm hiểu nghĩa theo phân tích chữ Hán thì chữ “Phù” ở 5 làng Phù trên đều là tài gẩy bên chữ Phu có nghĩa là phù trì, phù hộ, tôn phù với ý cầu mong trời phật, thánh thần phù hộ cho dân an vật thịnh, cũng có ý là nơi nhiều người ra làm việc tôn phù đất nước, là những làng rất cổ (Như chữ Phù Ninh xuất hiện trong Thiền uyển tập Anh từ thế kỷ thứ 9). Còn riêng chữ Phù Lưu là thảo đầu dưới chữ “Phu”, cả chữ Lưu cũng có thảo đầu nên nghĩa chữ Phù Lưu là trầu cau để chỉ một làng chuyên trồng trầu cau trước đây. Xác nhận ý nghĩa này, khoảng 30 năm về trước, bậc cao niên Lê Ngọc Liễn ở Phù Lưu đã từng cho biết tất cả bia đá, thần phả, sắc phong và các thư tịch cổ khác có tuổi thọ từ 200-300 năm trước đều ghi chữ Phù Lưu là trầu cau.
Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, lưỡng Cổ ngũ Phù còn ứng với Âm dương ngũ hành. Cổ Loa thuộc âm, Cổ Pháp thuộc dương. Phù Đổng thuộc kim, Phù Khê thuộc mộc, Phù Dực thuộc thủy, Phù Chẩn thuộc hỏa, Phù Ninh thuộc thổ.
Trên đây là một cách hiểu về nguồn gốc văn hóa Đông Ngàn - một dòng văn hóa huy hoàng, rất đáng tự hào và trân trọng, cần tiếp tục nghiên cứu và làm sáng tỏ chân giá trị cho hiện tại và mai sau.