Vỉa hè trong văn minh đô thị

Chắc hẳn không ai bằng lòng những tuyến phố có vỉa hè lộn xộn, nhếch nhác. Lập lại trật tự vỉa hè, tạo dựng ở đó một không gian thỏa mãn các tiện ích đô thị, có thẩm mỹ cao, khoa học, ngăn nắp... là một đòi hỏi tất yếu của chính quyền và người dân. Để đạt được điều đó cần đặt vỉa hè là một thành tố trong tổng quan các mối quan hệ của không gian đô thị.

Vỉa hè không chỉ giành cho người đi bộ mà trên đó còn chứa đựng các yếu tố tiện ích khác như: nơi dừng và chờ xe buýt, nơi đặt các trạm ATM, Trạm bưu điện, vệ sinh công cộng, các cột tín hiệu, chỉ dẫn, cột chiếu sáng v.v… phần ngầm của vỉa hè thường được bố trí hệ thống các công trình kỹ thuật đô thị như: cấp điện, cấp nước, thoát nước bẩn, nước mưa, thông tin liên lạc v.v… Các hệ thống này đều có đấu nối, có cửa đón vào ra liên quan chặt chẽ với vỉa hè. Vỉa hè còn là không gian diễn ra các hoạt động giao thương, dịch vụ thương mại. Các phố cũ, phố cổ có nhà ở, có cửa hàng kinh doanh trực tiếp bám sát vỉa hè. Những phố này gần giống như “phố chợ” vậy. Tác động lên vỉa hè là tác động lên hiệu quả kinh doanh ở đây, thậm chí tác động đến kế mưu sinh của nhiều người, nhiều hộ.

Không gian vỉa hè còn là không gian văn hóa, thể hiện nếp sống văn minh đô thị. Mỗi vỉa hè, góc phố, gốc cây từng kết tinh lên hồn đô thị, nhiều nghiên cứu: “Văn hóa vỉa hè”, “ẩm thực vỉa hè” hay “gánh hàng rong” đã cho cách nhìn phong phú, đa chiều về một không gian cộng sinh thấm đậm văn hóa truyền thống. Rất tiếc những ưu việt của vỉa hè không những không được phát huy mà còn bị mai một. Vỉa hè không được tôn trọng vì lợi ích chung, bị khai thác triệt để, dẫn đến giằng xé, xung đột lợi ích, mạnh ai người ấy làm; vỉa hè bị lấn chiếm kinh doanh bề bộn, nhếch nhác, mái che, mái vẩy, biển quảng cáo tùy tiện. Tình trạng tự nâng cao, tự hạ thấp cao độ vỉa hè diễn ra nhiều nơi. Các lối vào các cơ quan, công sở cũng chưa có giải pháp hợp lý làm cho vỉa hè bị “băm nát” theo ngôn ngữ người đi bộ.

Đã có nhiều đợt, nhiều “chiến dịch” ra quân lập lại trật tự vỉa hè. Song kết quả chưa duy trì được lâu dài như mong muốn. Phải chăng ta chưa đặt vỉa hè trong tổng thể các mối quan hệ ràng buộc, khách quan, đa dạng của nó. Từ đó chưa có giải pháp gốc rễ, căn cơ hợp với quy luật. Nhiều nội dung, nhiều lợi ích đan xen chưa được nghiên cứu và có giải pháp xử lý thấu đáo, ứng với những tính chất và đặc thù khác nhau của từng tuyến vỉa hè.

Vỉa hè ở phố buôn bán sầm uất khác xa vỉa hè ở các đường nội bộ không có kinh doanh buôn bán; vỉa hè cỡ nhỏ khác vỉa hè cỡ rộng, vỉa hè đường 2 chiều khác vỉa hè đường có một chiều v.v… Vì vậy việc phân loại vỉa hè theo quy mô, theo tính chất là hoàn toàn cần thiết nhằm có phương sách ứng xử phù hợp và khả thi nhất. Không thể có khuôn mẫu, cứng nhắc trên toàn đô thị được. Và càng không thể bỏ qua các yếu tố đồng bộ khác có liên quan mà vỉa hè đang phải đảm trách chức năng của nó; chẳng hạn người dân bắt buộc phải qua vỉa hè để vào nhà nên phá bỏ các cầu vuốt dốc từ lòng đường lên vỉa hè, bắt buộc phải có phương án thay thế để xe máy, xe đạp có thể lên xuống thuận tiện. Hoặc phải có cầu di động hoặc phải hạ thấp tấm bó vỉa, theo cách đoạn hay toàn tuyến để hướng dẫn mọi người thực hiện. Cũng tương tự để phá bỏ các cầu dốc cho ô tô vào nhà của các hộ có ô tô (nền nhà cao ba bậc, đoạn cầu dốc khá dài, chiếm 1/3 vỉa hè) đòi hỏi phải có nơi gửi xe qua đêm hay hạ thấp cốt nền nhà?

Việc giải phóng lấn chiếm, bố trí tuyến đi bộ trên hè đồng thời với việc tạo thuận lợi cho người tàn tật dùng xe lăn trên toàn tuyến. Việc phá bỏ các mái vẩy, mái che, biển quảng cáo tùy tiện, làm xấu đi bộ mặt đô thị, song đồng thời hướng dẫn, có quy định cụ thể kích cỡ, cách thức dựng biển quảng cáo, kiểu mẫu mái che cho các nhà hướng tây, không có ban công nhằm chống năng, chống mưa hắt trực tiếp vào nhà… Tất cả đòi hỏi phải có cách tiếp cận thực tế, cụ thể, khả thi nhất để duy trì trật tự vỉa hè và giúp người dân sống tốt hơn. Cũng là đạt mục tiêu chống đi liền với xây.

Một trong những yếu tố quan trọng là vai trò của người dân sống bám trên vỉa hè. Đó là những người trực tiếp tác động lên vỉa hè, đồng thời cũng là người thụ hưởng các lợi ích từ vỉa hè. Phát huy vai trò làm chủ đích thực của cộng đồng này sẽ là yếu tố quyết định để duy trì trật tự vỉa hè và văn hóa vỉa hè. Cần tạo điều kiện, cơ chế cho người dân được làm chủ, được tham gia thực sự dân chủ trong quản lý vỉa hè, từ các khâu xác lập các quy định, quy ước, tự tổ chức thực hiện, thanh tra, kiểm tra… Trên cơ sở đảm bảo đúng pháp luật, sử dụng có hiệu quả vỉa hè, đảm bảo mỹ quan đô thị, điều hòa các xung đột lợi ích, các quan hệ xã hội, nếp sống văn hóa cộng đồng.

Thông qua tổ chức tổ dân phố tự nguyện, cũng như các đoàn thể nhân dân, các hội; các tổ chức tự nguyện… tạo thành mặt trận nhân dân cùng chung sức bảo vệ những giá trị văn hóa của vỉa hè như xây dựng làng văn hóa, cơ quan văn hóa vậy. Ở các làng thường có “Hương ước”, “quy ước làng”, ở phố chưa thấy có “phố ước” hay quy ước quản lý Phố. Pháp quy nhà nước nếu được kết hợp nhuần nhuyễn với quy ước phố sẽ là nền tảng, sức mạnh tự thân điều chỉnh hiệu quả các hành vi của các thành viên, mà kiểm tra cũng chính là các thành viên láng giềng thực hiện giám sát lẫn nhau.

Nhớ lời dạy Bác Hồ: “Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng xong”. Sao chúng ta không trả lại các định đoạt cụ thể trên vỉa hè cho người dân khu phố; mà không coi người dân là đối tượng cần quản lý của chính quyền. Từ việc xây dựng, xác lập cần thiết chế, quy định quản lý đến tổ chức thực hiện và giám sát, kiểm tra… nếu được cả cộng đồng tham gia, đồng thuận; trên cơ sở giải quyết tận gốc và điều hòa, gắn kết các lợi ích: an toàn giao thông, lợi ích kinh doanh của từng chủ thể, lợi ích chung toàn xã hội… cùng với yêu cầu trật tự, văn minh đô thị, chắc chắn sẽ cho nhiều phương án khả thi, thông minh… cho từng tuyến phố. Ý thức đầy đủ về trách nhiệm, nghĩa vụ và quyền lợi sẽ là nền tảng trong giữ gìn trật tự vỉa hè. Các thành viên sẽ thấy cần phải làm gì, làm thế nào giữ gìn thanh danh của mình một cách tự trọng trước số đông.

Phát huy quyền làm chủ, quyền tự quản của dân cư còn là biện pháp hữu hiệu phòng chống các biểu hiện tiêu cực như: bảo kê, chống lưng… của các cán bộ, cơ quan công quyền. Những việc làm sai trái, tư túi, các quan hệ thân, hẩu, xin cho… khó có đất sống dưới sự giám sát của nhân dân và công luận. Sự minh bạch, công khai trước cộng đồng sẽ là biện pháp tối ưu cho phòng chống nhũng nhiễu; tạo nên sự công bằng xã hội, thượng tôn công lý và luật pháp, dẫn đến củng cố lòng tin, đến các giá trị tín, nghĩa cộng đồng và nhiều giá trị nhân văn khác cần trân trọng, mà lâu nay chúng ta còn thả nổi. Làm được như vậy chắc chắn rằng vỉa hè sẽ trật tự, văn minh hơn.