Xuôi theo dòng Đuống

Sông Đuống, tên chữ là Thiên Đức Giang - Sông Thiên Đức dài 68km, nối sông Hồng với sông Thái Bình. Sông Đuống là chi lưu của sông Hồng tách ở vùng phía Tây Bắc thành phố Hà Nội, chảy về phía Đông qua tỉnh Bắc Ninh, đổ vào sông Thái Bình ở Lục Đầu. Cũng tại đây, sông Đuống (Thiên Đức) gặp sông Cầu (Nguyệt Đức) từ Thái Nguyên chảy xuống và sông Thương  (Nhật Đức) từ Lạng Sơn chảy về. Cả ba sông này hội lại ở Phả Lại thành sông Lục Đầu, còn gọi là sông Thao Giang.

Điểm đầu từ ngã ba Dâu (Xuân Canh - Đông Anh - Hà Nội tại địa giới giữa hai huyện Đông Anh và Gia Lâm (thành phố Hà Nội), điểm cuối là ngã ba Mỹ Lộc (Trung Kênh - Lương Tài - Bắc Ninh). Thời nhà Đường đô hộ nước ta, sông Đuống có tên là sông Nam Định, đến thời Lý, được đổi tên là sông Thiên Đức. Đoạn sông phía Đông ở huyện Gia Bình trước kia quanh co và có thác Than ở xã Đại Than xưa. Hồi đầu đời Vĩnh Lạc nhà Minh, cửa sông bị lấp, sau được nạo vét và sửa dòng nhiều lần cho thẳng, lần cuối cùng vào năm 1856 đời Tự Đức.
Sông Đuống cũng là điểm giao thông đường thuỷ quan trọng của khu vực Hà Nội và Bắc Ninh. Các loại tàu thuyền, xà lan tải trọng từ 100 tấn đến 450 tấn có thể vận tải trên sông được trong cả hai mùa. Đoạn chảy qua Bắc Ninh dài 42 km, chia tách tỉnh thành hai phần. Phía Nam có thị xã Thuận Thành, huyện Gia Bình và Lương Tài. Phía bờ Bắc là vùng đất phát tích vương triều Lý - triều đại mở đầu thời kỳ hưng thịnh của nước Đại Việt ta. Nhà Lý lên ngôi cũng là lúc đổi tên Cổ Pháp thành phủ Thiên Đức ( lấy tên dòng sông Thiên Đức).
 Vào năm 1987- 1988, tôi may mắn được tháp tùng GS.Trần Quốc Vượng, nhân dịp ông về chỉ đạo công cuộc khảo cổ vùng Dâu - Luy Lâu và khảo sát điền dã trên địa bàn huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Trong chuyến đi điền dã ấy, GS. Trần Quốc Vượng rất để tâm nghiên cứu dọc bờ nam sông Đuống, tìm tòi kỹ những tầng văn hóa, những trầm tích, đồi gò, làng mạc, đồng bãi...ven sông. Ông cho biết, các làng mạc ven đê ở huyện Thuận Thành, xưa kia đều nằm kề sát bờ sông Đuống, sau vì lũ lụt gây hại nên mới di chuyển về bên đồng như ngày nay. Làng nào đi chuyển muộn, cũng chỉ khoảng 80 - 90 năm (theo văn bia và thư tịch cổ còn lưu giữ đươc tại đình, chùa... ở các làng/ thôn năm dọc theo bờ nam sông Đuống đã minh chứng cho nhận định này).
 Cũng theo GS. Trần Quốc Vượng thì Sông Đuống (Thiên Đức giang), đoạn cuối thuộc phần đất thành phố Hà Nội, điểm tiếp giáp giữa huyện Gia Lâm và huyện Thuận Thành nay là thị xã Thuận Thành ở xóm Chi Đông, xã Lệ Chi (Gia Lâm, TP. Hà Nội) đoạn đầu qua đất Thuận Thành (thuộc bờ nam) là ở xóm sông, xã Đình Tổ,  thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Xóm Sông, xưa kia là một điểm tụ cư của dân sông nước, làm nghề chài lưới trên sông Thiên Đức (sông Đuống nay) đến lập thành xóm sông, lúc đầu chỉ một vài nóc nhà, chủ yếu là dân ngụ cư... Nơi đây cũng là vị trí cửa sông Dâu cổ xưa, sau bị phù sa và những đụn cát của sông Thiên Đức bồi lấp, nên sông Dâu đã dần mất dòng chảy, khô cạn và thu hẹp lại, chỉ còn những dấu tích mờ nhạt (như ở khu vực chùa Dâu, thành cổ Luy Lâu ngày nay). Cũng tại địa danh xóm Sông - Đình Tổ xưa, nơi ghi dấu tích lăng mộ của Lê Văn Thịnh (vị trạng nguyên khai khoa của nền Hán học phong kiến nước ta - 1075), khi thoát án tù đầy ở vùng đất Thao Giang trong một vụ “án oan - 1095” về đến xóm sông (Đình Tổ, Thuận Thành, Bắc Ninh) thì chết tại đây và được những người dân vạn chài xóm sông xưa đắp mộ và lập miếu thờ cúng cho đến ngày nay...

Ảnh minh họa

Sông Đuống - Bên bờ đê uốn lượn, đến đoạn trang Phúc Khang - Á Lữ (Đại Đồng Thành - Thuận Thành), với khu di tích đền thờ “Nam tổ miếu”/ “Nam bang thủy tổ” ở giữa làng Á Lữ ngày nay, nơi thờ Kinh Dương Vương - Lạc Long Quân - Âu Cơ và lăng mộ thủy tổ của người Việt - Kinh Dương Vương. Khu lăng mộ Kinh Dương Vương nằm ở ngoài đê Đại Hà, sát bờ nam sông Đuống, trên một khu đất cao, rộng, thoáng, giữa một rừng cây đại thụ xanh tươi màu lá. Cảnh đẹp thiên nhiên, trải dài thăng trầm lịch sử đã dệt nên biết bao câu chuyện huyền thoại và truyền tích lịch sử văn hóa suốt nghìn năm dựng nước và giữ nước. Tiếp đến là làng Đông Hồ ở ven sông Đuống, còn gọi là làng Mái, có nghề làm tranh dân gian nổi tiếng gần xa. Từ xưa làng Đông Hồ vẫn truyền lại mấy câu ca rằng:

“Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về làng Mái với anh thì về
Làng Mái có lịch có lề
Có sông tắm mát có nghề làm tranh”

Dòng sông Đuống, chảy hơn nửa đường về phía Đông thì gặp dãy núi Thiên Thai (bờ nam - huyện Gia Bình) đột khởi giữa đồng bằng với phong cảnh nên thơ “sơn thuỷ hữu tình” cùng biết bao huyền sử được thêu dệt nơi đây.  

Trèo lên đỉnh núi Thiên Thai
Thấy đôi loan phượng ăn xoài bể đông...

Xuôi về cuối dòng sống Đuống có bãi nổi “Đại Than” hay “Bình Than” giữa Lục Đầu Giang còn có tên gọi bãi “Nguyệt Bàn” gắn liền với chiến công ba lần đánh thắng giặc Nguyên Mông xâm lược Đại Việt của quân và dân triều Trần. Năm 1282, trước thế mạnh của quân Nguyên tại bãi Đại Than giữa Lục Đầu Giang diễn ra Hội nghị lịch sử của các Vương hầu, tướng lĩnh nhà Trần… “Hội nghị Diên hồng” bàn kế sách chống giặc Nguyên Mông. Tại hội nghị này, vua tôi nhà Trần đã đưa ra những quyết sách “quyết đánh” để toàn dân, toàn quân Đại Việt khắc lên tay hai chữ “Sát thát” đánh thắng quân xâm lược Nguyên Mông lần thứ hai, ghi chiến công lẫy lừng vào trang sử vẻ vang của dân tộc.
Trải qua những thăng trầm của lịch sử, sông Đuống vẫn “trôi đi, một dòng lấp lánh”, là địa danh không thể thiếu trên bản đồ du lịch của vùng đất Bắc Ninh - Kinh Bắc. Bên đôi bờ sông Đuống có nhiều di tích lịch sử quý giá và lễ hội văn hóa lâu đời. Đây là nguồn tài nguyên du lịch vô giá để phát triển ngành công nghiệp không khói… Các huyện đôi bờ sông Đuống thuộc tỉnh Bắc Ninh được xác định là không gian có điều kiện thuận lợi cho phát triển du lịch và giữ vai trò quan trọng trong quy hoạch không gian du lịch với loại hình du lịch sinh thái làng quê, đường sông (du thuyền trên sông Đuống), du lịch cuối tuần và vui chơi giải trí… Hiện các cấp, ngành đang tích cực triển khai kế hoạch, dự án theo lộ trình quy hoạch đề ra và dòng sông Đuống, như hàng trăm năm nay luôn thế, vẫn uốn lượn, hiền hòa, nghiêng nghiêng, ôm trọn trong mình biết bao ký ức, góp phần bồi đắp nên một nền văn hóa đặc trưng của miền quê Bắc Ninh - Kinh Bắc giàu truyền thống văn hóa và cách mạng, đang chuyển mình mạnh mẽ hướng về tương lai đẹp giầu và tươi sáng.