“Dân ca Quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều”

Trên tay tôi là cuốn sách “Dân ca quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều” của tác giả liền chị Nguyễn Thị Thơm, quê ở khu Kim Đôi, phường Kim Chân, thành phố Bắc Ninh (còn gọi là làng Tiến sỹ) do Nhà xuất bản Hội Nhà văn xuất bản năm 2021.

Dân ca Quan họ có rất nhiều chủ đề: Hát chúc, hát mừng, hát hội, hát cầu đảo, hát sông nước… Nhưng chị chọn lựa chủ đề “Dân ca Quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều” bởi Truyện Kiều của Nguyễn Du làm lay động tâm trí hàng triệu người. Ít có áng thơ nào được truyền tụng, thấm đậm tính nhân văn trong đời sống xã hội như Truyện Kiều. Nhiều loại hình nghệ thuật nảy sinh xung quanh Truyện Kiều: Tập Kiều, Lẩy Kiều, Bình Kiều…
Truyện Kiều hấp thụ nhiều dân ca, các nghệ nhân dân ca Quan họ đã xem Truyện Kiều như là nguồn cảm hứng, làm chất liệu để sáng tác lời ca Quan họ.
Với 59 bài ca mà liền chị Nguyễn Thị Thơm sưu tầm và biên soạn trong cuốn “Dân ca Quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều” chắc hẳn chưa đầy đủ nhưng đã toát lên được “cảm hứng chủ đạo của Nguyễn Du viết Truyện Kiều là về thân phận con người, những khát khao về cuộc sống, về tình yêu chân thật, trong sạch và tự do trong xã hội phong kiến đầy áp bức và bất công”. Với đầy đủ các giọng ca: giọng lề lối, giọng vặt và giọng giã bạn được soạn thảo công phu, sắp xếp từ thơ Kiều, thơ Quan họ và lời ca đến chú thích về từ ngữ, điển tích một cách rõ ràng, khoa học, thể hiện nghệ thuật độc đáo về lối chơi của người Quan họ.
Từ hình ảnh người phụ nữ bị giày vò, vùi dập về mặt tinh thần đến cùng cực:
“Người vào chung gối loan phòng,
Nàng ra tựa bóng đèn chong canh dài”
Quan họ dựa vào tâm trạng này sửa lại một chút ít về từ ngữ để biểu lộ tình cảm nhớ nhung da diết khi chia tay sau canh hát thâu đêm suốt sáng:
“Người về tựa chốn loan phòng,
Em về một ngọn đèn chong canh chầy”
(Trống Rồng)
Trong câu ca “Một vùng cỏ áy bóng tà” miêu tả cảnh chị em Thúy Kiều đi tảo mộ trong tiết thanh minh, tình cờ gặp mả Đạm Tiên “Sè sè nắm đất bên đường/Rầu rầu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh” Quan họ ca theo giọng “Lỡ duyên Chức Nữ Ngưu Lang” cho ta thấy sự tài hoa, tinh tế của các nghệ nhân Quan họ khi nói lên thân phận những người phụ nữ nhan sắc, tài hoa bị xã hội phong kiến vùi dập: Đạm Tiên “Nổi danh tài sắc một thì”; Hạnh Nguyên “Vì người quốc sắc họa mang tới mình”; Thúy Kiều “Làn thu thủy nét xuân sơn/ Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh”.
Người Quan họ sử dụng những câu thơ Kiều làm lời ca Quan họ với nhiều điển cố, điển tích làm hàm ý câu ca sâu xa, thâm thúy: “Liễu Chương Đài”, “Duyên kim lá thắm chỉ hồng”, “Đá biết tuổi vàng”, “Nguyệt lão giăng già”, “Kết ngãi Châu Trần”…v..v…
Với lối hát đối đáp người Quan họ thường lấy cả một đoạn thơ Kiều để sáng tạo ra một làn điệu Quan họ mới mà vẫn tạo nên sự hài hòa, sinh động giữa câu hát dân gian với lời thơ bác học, chỉnh cả đối thơ và đối giọng như câu: “Sầu đong càng lắc càng đầy/Ba thu dồn lại một ngày dài ghê”. “Mây Tần khóa kín song the/Bụi hồng liệu nẻo đi về chiêm bao”. “Tuần trăng khuyết đĩa dầu hao/Mặt mơ tưởng mặt, lòng ngao ngán lòng”. “Buồng văn hơi giá như đồng/Trúc se ngọn thỏ, tơ chùng phím loan”.
Bên đáp: “Thương nhau xin nhớ lời nhau/Năm chầy cũng chẳng đi đâu mà chầy”. “Dặm hồng bụi cuốn chinh an/Trông người đã khuất mấy ngàn dâu xanh”. “Người về chiếc bóng năm canh/Kẻ đi muôn dặm một mình xa xôi”. “Vầng trăng ai sẻ làm đôi/Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường”.
Các nghệ nhân Quan họ thường kết nối những câu thơ Kiều khác nhau để tạo nên một làn điệu Quan họ mới mà vẫn ăn ý nhau cả về câu, ngôn ngữ thơ, kết cấu thơ:
- Dùng dằng nửa ở nửa về
Thu không chuông đã lắng nghe gần gần
- Bóng tà như giục cơn buồn
Khách đà lên ngựa, người còn ghé theo
- Dưới cầu nước chảy trong veo,
Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha.
- Sông Tương một dải nông sờ,
Bên trông đầu nọ, bên chờ cuối kia.
                      (Nửa ở nửa về)
So với thơ Kiều thì có những từ trong các làn điệu Dân ca Quan họ đã được sáng tạo để phù hợp với bối cảnh, tâm trạng lời ca:
“Khi về hỏi liễu Trương Đài,
Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay”
Khi ca câu này các liền chị Quan họ thường tránh cụm từ “Đã bẻ” hoặc “Nỡ bẻ, khéo bẻ”, thay vào đó cụm từ “Chớ bẻ” để giữ được nét đẹp của liền chị Quan họ.
Hay câu:
“Sinh vừa tựa áng thiu thiu,
Giở chiều như tỉnh, giở chiều như mê.
Tiếng sen sẽ động giấc hòe
Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần”
(Gương rọi đầu cần)
“Tiếng sen” như là “gót sen” và “giấc hòe” là hai điển tích nếu ta hát “Cánh sen chưa đặng giấc hòe” làm mất đi cái thâm thúy của lời ca Quan họ. Trái lại khi ta thay cụm từ “Châu Trần” cho cụm từ “Cưỡi rồng” trong thơ Kiều thì cầu ca Quan họ trở nên độc đáo, uyên thâm:
“Trai anh hùng gái thuyền quyên
Phỉ nguyền sánh phượng đẹp duyên Châu Trần”
(Tứ Hải giao tình)
Chủ đề: “Dân ca Quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều” mà liền chị Nguyễn Thị Thơm chọn lựa giúp chúng ta hiểu thêm về dân ca Quan họ, di sản kết tinh về mặt tinh thần của người Bắc Ninh. Truyện Kiều là kiệt tác của Đại thi hào Nguyễn Du. Sự kết hợp đó giúp chúng ta hiểu thêm lối chơi của người Quan họ, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Quan họ Bắc Ninh trong kho tàng Văn hóa Việt Nam.