Đền thờ và nhà lưu niệm danh nhân văn hóa Nguyễn Gia Thiều

Nguyễn Gia Thiều (1741-1798), tức Ôn Như Hầu, tự hiệu là Hi Tôn Tử và Như Ý Thiền, tác giả cuốn Cung oán ngâm khúc, một tác phẩm nổi tiếng của văn học Việt Nam, được xếp vào hàng “Danh gia quốc âm”. Ông sinh ngày 5 tháng 2 năm Tân Dậu (tức 22/3/1741), cuối thời vua Lê chúa Trịnh, ở làng Liễu Ngạn, tổng Liễu Lâm, huyện Siêu Loại, phủ Thuận Thành, nay là làng Liễu Ngạn, xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành.

Tượng danh nhân Nguyễn Gia Thiều.

Nguyễn Gia Thiều xuất thân trong một gia đình quý tộc, có nhiều người làm tướng, làm quan cho triều đình. Ông nội là Nguyễn Gia Châu, một võ quan nhưng rất tinh thông kinh sử, được phong tước Siêu Quận công. Bà nội ông là bà Cảo Phu Nhân, em họ bà chúa Ghênh - Thái Phi Trương Thị Ngọc Chử và là vú nuôi của chúa Trịnh Cương. Cha của Nguyễn Gia Thiều là Nguyễn Gia Ngô, một võ quan cao cấp được phong tước Quận công, hai người chú bác của ông cũng là Quận công. Mẹ của ông là quận chúa Quỳnh Liên, con gái chúa Trịnh Cương. Nguyễn Gia Thiều gọi chúa Trịnh Doanh đang cầm quyền lúc bấy giờ là cậu ruột và là anh em họ với chúa Trịnh Sâm. Vợ của Nguyễn Gia Thiều là con gái trưởng của quan Chưởng phủ sư Đại tư đồ Bùi Thế Đạt.
Vì gia đình bên ngoại thuộc họ nhà chúa, nên từ lúc lên năm, sáu tuổi Nguyễn Gia Thiều được vào học trong phủ chúa. Năm 1759 khi mới 18 tuổi, ông giữ chức Hiệu úy, quản Trung mã tả đội. Sau đó làm chỉ huy Thiêm sự, năm 1782 thăng Tổng binh coi giữ xứ Hưng Hóa. Nguyễn Gia Thiều là một người rất được chúa Trịnh tin dùng. Vì có công nên ông được phong tước hầu - Ôn Như Hầu. Các em của ông cũng lần lượt được phong tước hầu, tước bá, như Nguyễn Gia Thưởng là Thưởng Vũ Bá; Nguyễn Gia Xuyên là Du Lãnh Hầu.
Thời gian làm Tổng binh ở Hưng Hóa, mặc dù có công được khen thưởng, Nguyễn Gia Thiều vẫn thường hay bỏ về nhà riêng ở gần hồ Tây để vui chơi, làm thơ và cùng bạn bè bàn luận về triết học. Ông tự xưng là Hy Tôn tử và Như ý thiền, lấy biệt hiệu là Tâm Thi viện Tử và Sưu Chân. Có người bảo giai đoạn này chúa Trịnh không còn tin ông như trước, mới đẩy ông đi trấn giữ Hưng Hóa.
Năm 1789, Nguyễn Huệ đại phá quân Thanh, lập ra triều Tây Sơn. Vua Quang Trung trọng người tài, thu dụng một số quan lại cũ của triều đình Lê - Trịnh, Nguyễn Gia Thiều được mời ra cộng tác, nhưng ông cáo bệnh về lại làng cũ, sống ở đấy cho tới khi mất vào ngày 9 tháng 5 Mậu Ngọ, tức ngày 22 tháng 6 năm 1798, thọ 57 tuổi.
Nguyễn Gia Thiều là người có sự hiểu biết sâu rộng về văn học, sử học và triết học. Ông còn tinh thông nhiều bộ môn nghệ thuật như âm nhạc, hội họa, kiến trúc, trang trí. Về âm nhạc, Nguyễn Gia Thiều sở trường các bài ca, bài tán, ông là tác giả các bản Sơn trung âm và Sở từ điệu. Về hội họa, ông có bức tranh lớn Tống sơn đồ, dâng vua xem được khen thưởng. Về kiến trúc, trang trí, ông là người được chúa Trịnh giao cho trông nom việc trang hoàng phủ chúa và điều khiển xây tháp chùa Thiên Tích. Các công trình nghệ thuật của Nguyễn Gia Thiều đến nay không còn được lưu lại.
Về sáng tác, Nguyễn Gia Thiều có hai tập thơ chữ Hán là Ôn Như thi tập, khoảng một nghìn bài, nhưng đã thất truyền. Những tác phẩm chữ Nôm, ngoài Cung oán ngâm khúc, ông còn có Tây hồ thi tập và Tứ trai thi tập, hiện cũng chỉ còn vài ba bài chép trong tập Tạp ký của Lý Văn Phức như Cảnh trong vườn và Miếng tình. Nguyễn Gia Thiều tuy thuộc tầng lớp quý tộc, nhưng sống trong một thời kỳ nhiều biến động, loạn lạc. Tác phẩm Cung oán ngâm khúc của ông nói lên tâm trạng ai oán của những cung phi sống trong hoàng cung. Nhiều nhà phê bình đánh giá Cung oán ngâm khúc chịu ảnh hưởng bởi Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn qua bản dịch của Đoàn Thị Điểm.
Nguyễn Gia Thiều có đến 11 em trai, 20 em gái, trong đó có 4 em trai cũng say thơ ca, họ lập “Tao đàn Tứ Trai”, Nguyễn Gia Thiều là Thi Nguyên. Thi đàn gia đình này theo gương “Tao Đàn hội” thời vua Lê Thánh Tông. Tứ Trai gồm: Kì Trai Nguyễn Gia Cơ, Hoà Trai Nguyễn Gia Diễm, Mục Trai Nguyễn Gia Xuyến, Thanh Trai Nguyễn Gia Tuyên. Do Nguyễn Gia Thiều tự lấy tên hiệu là Tâm Thi Viện Tử nên Tứ Trai tôn là Thi Nguyên và lấy tên hiệu lần lượt là Thi Đề, Thi Xích, Thi Cầm, Thi Thược.
Tao đàn Tứ Trai thường cùng Nguyễn Gia Thiều ngâm vịnh và cùng làm chung tập thơ mang tên “Tứ Trai thi tập”. Tập thơ chịu ảnh hưởng rõ rệt tư tưởng lánh đời hướng thiền của người cha Đạt Vũ hầu do đó nặng về triết lí, suy ngẫm vũ trụ theo Kinh Dịch và Tam giáo.Tập thơ này hiện không còn đầy đủ nhưng Gia phả họ Nguyễn Gia ở Liễu Ngạn có chép lại một số câu. Phần thơ của Thi nguyên Nguyễn Gia Thiều có chép hai câu tuyệt hay trong bài “Thu cảnh ngẫu tác”:
“Trướng gió lá thêu hầu muốn rụng
Vách sương nhạn vẽ cũng mong kêu”.
Nguyễn Gia Thiều có nhiều con, trong số đó bốn người con đầu giỏi văn chương, có một tác phẩm chung là Tứ trai thi tập, gồm sáng tác của Tâm Trai - tức Nguyễn Gia Thiều, Kỷ Trai - Nguyễn Gia Cơ, Hòa Trai - Nguyễn Gia Diễm và Thanh trai - Nguyễn Gia Chu.
Nhà thờ họ Nguyễn Gia ở vị trí đẹp giữa làng, có hồ nước rộng phía trước tạo phong thủy đẹp, do Siêu quận công Nguyễn Gia Châu cho xây dựng khi cụ giữ chức thống suất Nghệ An, làm từ năm 1720 đến năm 1727 hoàn thành. Đây là đợt xây dựng lớn cả việc nhà lẫn việc làng do cụ lo toàn bộ chi phí. Việc nhà thì xây dựng nhà thờ, nhà ở. Việc làng thì xây dựng đình, chùa, đúc chuông. Gỗ lim vận chuyển từ Thanh Hóa ra. Trong thời gian xây dựng có nhiều đoàn quan khách từ kinh thành về thăm và ủng hộ tiền của. Mùa thu năm Đinh Mùi (1727) khánh thành toàn bộ các hạng mục. Vua Lê Dụ Tông, chúa Hi Tổ Nhân Vương cũng về dự. Gỗ quý, khung chịu lực kết cấu truyền thống, nhiều bức chạm khắc tinh xảo, nhà thờ họ đúng là một kiệt tác.
Tiếc thay, toàn bộ các hạng mục xây dựng ấy đã bị giặc Pháp đốt phá hầu hết vào năm 1947. Con cháu thu nhặt phần còn lại phục hồi được ngôi nhà thờ ba gian nhỏ như hiện nay. Trong nhà thờ có ba ban thờ và các tượng danh nhân. Một gian làm nơi trưng bày các hiện vật về danh nhân văn hóa Nguyễn Gia Thiều. Mới đây, địa phương và dòng họ đã phục dựng thêm nhà tiền tế, phần mộ và bia lưu niệm danh nhân Nguyễn Gia Thiều cũng đã xây dựng.
Ngoài việc thờ cúng của dòng họ, nhà lưu niệm danh nhân còn là nơi sinh hoạt văn hóa thường xuyên của dân làng và các hoạt động văn hóa của địa phương. Phân hội Văn học nghệ thuật Thuận Thành từng tổ chức ngày thơ ở đây và nhiều lần tổ chức giao lưu thơ, giới thiệu tác phẩm viết về Nguyễn Gia Thiều và dòng họ. Các nhà trường mang tên Nguyễn Gia Thiều cũng thường tổ chức cho học sinh về đây báo công với danh nhân và bồi dưỡng kiến thức lịch sử văn hóa dân tộc.

Nguyễn ĐÌnh Triển
Xuân Lâm, Thuận Thành