Cái duyên tranh Đông Hồ với giấy dó Phong Khê

Một ngày đầu xuân năm 2008, ông Ngô Văn Chứ, thôn Dương ổ, xã Phong Khê (thành phố Bắc Ninh) đang mải mê chăm sóc, uốn thế cho mấy chậu cảnh ở sân thì có một đoàn người vào nhà. Nhà ông ở đầu làng lại cạnh đường nên thỉnh thoảng vẫn được tiếp khách bất thình lình như thế này. Đoàn khách có khoảng 15 người thì chỉ có 2 người Việt Nam còn toàn người Tây. Một người Việt Nam trong đoàn lên tiếng:

- Thưa ông đây có phải là làng Đống Cao, xã Phong Khê không ạ?Vốn là một cựu chiến binh vui tính, ông Chứ trả lời:- Các ông tìm đúng địa chỉ rồi! Thôn Dương ổ còn có tên là thôn Đống Cao.- Đây có phải là làng làm giấy dó để in tranh Đông Hồ không ạ?- Cũng lại đúng địa chỉ nữa.Quay sang nói với người Tây một lúc rồi anh ta quay lại nói với ông Chứ: - Đây là đoàn của nước Mỹ sang Việt Nam du lịch. Đoàn này chủ yếu là đi thăm các khu, các vùng có nét văn hóa độc đáo Việt Nam. Sáng nay, Đoàn đến xã Song Hồ để xem tranh Đông Hồ. Các vị khách đều trầm trồ khen tranh. Ông trưởng đoàn rất thích các loại tranh, xem đi xem lại nhiều tờ, ông sờ vào tờ giấy in tranh và hỏi: “Giấy này ở đâu sản xuất. Tranh in trên giấy vàng thể hiện được cả những chi tiết rất nhỏ, không những biểu hiện được giá trị thẩm mỹ mà còn truyền tải được tư tưởng của bức tranh tới người xem”. Ông chủ in tranh trả lời: “Đây là loại giấy dó thủ công truyền thống do hai thôn Dương ổ và Đào Xá, xã Phong Khê sản xuất. Chỉ có loại giấy này mới in được tranh Đông Hồ”. Ông đề nghị cho đoàn đến thăm nơi sản xuất loại giấy dó này.Nghề thủ công làm giấy dó ở hai thôn Dương ổ (Đống Cao) và Đào Xá có từ rất lâu đời. Dư địa chí của Nguyễn Trãi viết vào thế kỷ thứ XV đã viết: “Dân phường Yên Thái (Vùng Bưởi, Hà Nội ngày nay) và phường Đống Cao (Phong Khê, thành phố Bắc Ninh) sống bằng nghề làm giấy”. Sau khi nước ta giành được độc lập, đặc biệt từ thời Lý (thế kỷ XI) tuyển nhân tài qua thi cử đã khiến cho nghề làm giấy càng thêm phát triển. Giấy dó Phong Khê đã đạt tới độ tinh xảo. Trước đây vua nhà Lý đã từng sai sứ giả mang biếu vua nhà Tống loại giấy tốt do nước ta sản xuất. Theo truyền thuyết, tổ nghề làm giấy dó của xã Phong Khê và Bưởi là ông Thái Luân. Ông quê ở phương Bắc cùng với 13 người bạn khác đi xuống phương Nam, dừng lại ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Mỗi ông dậy cho dân chúng ở mỗi nơi một nghề khác nhau. Riêng ông Thái Luân đã giỏi nghề dệt lại giỏi cả nghề làm giấy. Khi ông mất dân làng suy tôn là ông tổ nghề. Từ đó cứ vào ngày 16-8 âm lịch hai vùng làm giấy đều làm giỗ tổ “Thái Luân tiên sinh”. Trước đây giấy làm chủ yếu là bột vỏ cây dó nên người ta gọi là giấy dó. Giấy dó Phong Khê phong phú về chủng loại như giấy lĩnh, giấy vàng quỳ, giấy viết sắc, giấy học chữ nho, giấy làm ngòi pháo và đặc biệt là giấy in tranh Đông Hồ.Trong thời kỳ đổi mới, nghề làm giấy ở Phong Khê chuyển mạnh từ sản xuất giấy thủ công sang dây chuyền công nghiệp. Tuy vậy sản xuất giấy dó (thủ công) vẫn còn trên chục hộ. Làm giấy dó thủ công không những giữ gìn và phát huy nét văn hóa truyền thống của một vùng làng nghề được xây dựng nhiều trăm năm nay, mà còn giàu lên trong cơ chế thị trường. Ông Ngô Đức Điều cùng vợ và hai vợ chồng anh con thứ ba đã sản xuất ra nhiều loại giấy dó như giấy vàng quy, giấy vẽ kỹ thuật, giấy lưu trữ lâu năm..., anh Nguyễn Xuân Biểu thuê hàng chục thợ khéo tay xeo giấy thu hàng trăm triệu đồng/năm.Tranh Đông Hồ và giấy dó Phong Khê thực sự có duyên với nhau. Nhờ có giấy dó mà người nghệ nhân tranh Đông Hồ mới phô được cái đẹp, cái tinh túy của loại tranh dân gian cho người xem. Tranh Đông Hồ và giấy dó Phong Khê tuy hai là một, tuy một là hai. Và có lẽ tua du lịch tranh Đông Hồ nên có thêm điểm giấy dó Phong Khê.