Chuyện vui về bút danh một số nhà thơ tuổi Thìn

Nhà thơ Hồ Dzếnh

(sinh năm Bính Thìn - 1916)

Trên văn đàn Việt Nam, có lẽ không một nhà thơ nào lại gặp nhiều chuyện rắc rối xung quanh cái bút danh của mình như trường hợp nhà thơ Hồ Dzếnh (1916-1991), tác giả tập truyện ngắn “Chân trời cũ” và tập thơ “Quê ngoại” nổi  tiếng.

Vâng, tất cả mọi sự cũng chỉ tại cái chữ z oái oăm bỗng dưng lẻn vào nằm kẹp díp giữa chữ D và chữ ê kia thôi. Có người nói, giả sử tên ông “tây” hẳn như J.leiba (bút danh của một nhà văn Việt Nam có tên thật là Lê Văn Bái) thì không sao, đằng này... lúc nào cũng làm cho người mới tiếp xúc lần đầu ngỡ như tên ông bị nhà in... in nhầm!

Tôi từng được nghe một số biên tập viên “than phiền” rằng: Với ai không biết, chứ với Hồ Dzếnh thì mỗi khi đưa in tác phẩm của ông, nếu không giám sát được tới công đoạn cuối cùng thì chí ít họ cũng phải ghi chú rõ ràng bên lề bản thảo, rằng tên ông đích thực là như vậy. Bởi không, sẽ rất dễ xảy trường hợp: Người sửa bản in thấy chữ z kia nó “vô lý” quá, ngỡ người đánh máy đánh nhầm, sẽ chữa theo lôgíc thông thường (tức là chữ z đương nhiên bị họ... thải loại).

Và sự rắc rối không chỉ có vậy. Trước những năm 90 (của thế kỷ XX), sách báo ta đa phần còn in chữ tipô, mà trong hệ chữ thường còn có chữ z, chứ đến chữ hoa to (dùng in tít bài) thì bói chẳng đâu ra. Cho nên, lắm khi “rối trí”, biên tập viên đã phải thỏa hiệp với nhà in để đổi lại tít bài (trường hợp cái tít bài này có nhắc tên Hồ Dzếnh), lý do đơn giản là vì họ không kiếm đâu được chữ Z kia cho... “trọn bộ”.

Ấy là nói về việc viết, chứ về việc đọc thì mấy chữ Hồ Dzếnh kia cũng gây nên không ít rắc rối, phiền phức. Trước hết, nếu mà không quen, người ta sẽ không biết đọc tên ông như thế nào. Có người đã đọc là Hồ Dờ Zếnh thay vì phải đọc là Hồ Dếnh (chữ z chỉ để trang trí, không có tác dụng phụ trợ khi phát âm). Chưa kể, nghe âm hưởng do tên ông gợi lên, lại có người tưởng rằng ông là một người thuộc dân tộc thiểu số sống trên miền núi.    

Nhân đây, tôi cũng xin kể tiếp một chuyện vui. Hồi bà ngoại tôi còn sống, một lần nhà thơ Hồ Dzếnh đến chơi nhà tôi. Lúc ông ra về, bà tôi ngạc nhiên hỏi:

- Bác Hồ Dán năm nay bao nhiêu tuổi rồi mà vẫn còn đi được xe đạp thế?

Tôi nhắc bà tôi rằng tên ông là Hồ Dzếnh. Nghe vẫn chưa thủng, bà tôi hỏi lại:

- Thế ra tên bác ấy là Hổ Giấy chứ không phải Hồ Dán à?

Theo các nhà nghiên cứu văn học thì Hồ Dzếnh đơn giản chỉ là Hà Anh (tên thật của Hồ Dzếnh là Hà Triệu Anh) phiên âm theo tiếng Quảng Đông (quê bố ông). Song, điều đến nay tôi vẫn lấy làm băn khoăn là không hiểu tại sao nhà thơ lại thêm chữ z vào giữa tên mình cho nó rắc rối thêm như thế?

Nhà thơ Vũ Quần Phương

 (sinh năm Canh Thìn, 1940)

Từ mấy chục năm nay, Vũ Quần Phương đã trở thành một cái tên quen thuộc trong làng thơ Việt Nam. Tuy nhiên, đây không phải tên thật mà là bút danh của ông. Theo Vũ Quần Phương cho hay thì tổng Quần Phương cũ (nay là huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định) vốn dĩ là quê bố ông, nơi hiện còn ngôi mộ của cụ. Sau này do chiến tranh, sơ tán lưu lạc, gia đình ông ít có điều kiện trở lại. Vì thế, để khỏi mất gốc, ông đã lấy tên địa danh này làm bút danh của mình. Chính thực Vũ Ngọc Chúc mới là tên cúng cơm của ông.

Xung quanh cái bút danh nghe nửa Hán nửa nôm của Vũ Quần Phương, có nhiều chuyện vui. Nhưng đáng nhớ nhất có lẽ là câu chuyện sau đây:

Lần ấy, căn nhà nhỏ hẹp của nhà thơ Vương Trọng ở khu tập thể Vân Hồ 3 (Hà Nội) liền lúc được đón tiếp hai vị khách quen. Nói “quen” là với chủ nhà chứ bản thân hai người khách này không hề biết nhau. Đó là nhà giáo Trần Tế và nhà phê bình văn học Vũ Phương. Trong đầu Vương Trọng chợt nảy ra một ý nghĩ hóm. Ông bèn giới thiệu hai vị với nhau bằng hai câu thơ mới ứng tác:

 Đây là Trần Tế (không xương)

 Còn kia đích thực Vũ Phương (không quần)

Chủ ý của tác giả đã rõ: Đây là Trần Tế chứ không phải Trần Tế Xương (tức nhà thơ Tú Xương). Và kia: Nhà phê bình Vũ Phương chứ không phải nhà thơ kiêm nhà phê bình Vũ Quần Phương. Thật là một cách giới thiệu vui và... độc đáo. 

Khi câu chuyện này đến tai nhà thơ Vũ Quần Phương, ông tủm tỉm cười chịu rằng ông bạn đồng nghiệp Vương Trọng “quả là thông minh”. Nhân thể, ông đã đọc cho tác giả bài viết này nghe một bài thơ ngắn, chỉ có 4 câu, trong đó ông nói rõ lai lịch cái bút danh của mình:

Tên Quần Phương, thân tha phương

Tôi lấy tên quê làm độ đường

 Sáu tuổi tiễn cha về với đất

 Nấm mộ ven đồng hóa cố hương. 

Tuy ngắn nhưng bài thơ đã ký thác được rất nhiều tâm sự của tác giả.

Nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm

 (sinh năm Nhâm Thìn, 1952)

Anh là người có may mắn được đích thân ông ngoại đặt tên. Vâng, một cái tên mà theo cách anh giải thích tách bạch từng từ: Hoàng (vàng), Nhuận (đầy đặn), Cầm (đàn) thì khi “cộng cả lại” sẽ có ý nghĩa là: Tiếng đàn vàng đầy đặn. Sở dĩ ông cụ đặt cho anh cái tên ấy, là bởi cụ ước muốn sau này đứa cháu ngoại của mình sẽ nối nghiệp được cha nó (tức nhạc sĩ Hoàng Giác, tác giả các ca khúc “Mơ hoa”, “Ngày về”… nổi tiếng một thời).

Thực tế chứng minh rằng, sau này, mặc dù con đường nghệ thuật mà Hoàng Nhuận Cầm lựa chọn dấn thân không phải là âm nhạc, song bù lại, những bài thơ anh viết bao giờ cũng giàu nhạc tính. Việc cụ ngoại đặt cho anh cái tên nói trên, như vậy, vẫn mang tính “tiên báo”.

Tuy nhiên, theo Hoàng Nhuận Cầm cho biết thì đấy chưa phải là cái tên được anh dùng để ký trên những bài thơ đầu tay.

Anh kể: “Thời ấy, tôi đọc thấy trên báo có ông nhà thơ ánh Hồng. Thơ cũng thường thôi nhưng tôi khoái cái tên đó lắm. Thế là bắt chước bậc đàn anh, tôi bèn chọn cho mình bút danh ánh Biếc, một cái bút danh mà đến giờ nhắc lại, tôi vẫn còn… ngượng. Nghe nó cứ như tên một hiệu… gội đầu. Với bút danh này, tôi đã gửi đăng được một số bài trên báo Hà Nội mới, trên nguyệt san văn nghệ của Hội Văn nghệ Hà Nội, kể cả trên báo Văn nghệ. Tức một nỗi là thơ in ra, song rất khó để những người thân, kể cả người trong nhà tin rằng ánh Biếc chính là tôi. Đến khi tôi vào bộ đội, nhà thơ Trúc Thông khuyên: “Cậu gửi thơ về, cứ lấy tên thật, đừng lấy tên ánh Biếc nhé. Nghe nó cứ như… mỏ hàn ấy”. Xin được nói nhỏ: chẳng là ông Trúc Thông nhà ở gần cầu Long Biên, hay nhìn thấy ánh lửa hàn chớp lóe từ những người thợ sửa chữa cầu mà...”.

Đó là thời kỳ trên báo chí văn nghệ bắt đầu xuất hiện cái tên Hoàng Nhuận Cầm. 

Như trên đã nói, Hoàng Nhuận Cầm là một cái tên nghe rất thơ, rất nhạc, ấy vậy mà bản thân tôi đã chứng kiến hai lần nó bị in sai, thành tổ hợp từ nghe có vẻ rất… thương mại, khiến tác giả cũng có lúc phải lấy làm khó chịu.

Chẳng là hồi ấy, một tờ báo phía Nam in bài tôi viết bình một bài thơ của Hoàng Nhuận Cầm. Không hiểu nhân viên đánh máy mắt mũi thế nào mà đánh sót mấy chữ, khiến khi in ra, tên nhà thơ biến dạng thành Hàng Nhận Cầm (hàng đã được nhận cầm). Hoàng Nhuận Cầm là người đầu tiên phát hiện ra sai sót này, anh lẩm bẩm: “Nghe cứ như ở hiệu… cầm đồ”. Chưa hết, đến khi tôi cho xuất bản một tập phê bình văn học, trong đó có in một bài viết về đời thơ Hoàng Nhuận Cầm, không hiểu ma xui quỷ khiến thế nào mà tên anh lại bị in sai y chang lần trước. Lần này Hoàng Nhuận Cầm không giấu nổi sự bực bõ: “Ông cho đánh máy thế nào ẩu thế. Ba chữ thì sai tới hai. Hay định “chơi” tôi thì phải”.

Tôi không biết nói lại với anh thế nào, chỉ lẩm nhẩm trong đầu: Hoàng Nhuận Cầm quả là một cái tên nghe thì “hay” nhưng…in chệch thì…“nguy”!

Phạm Khải