Có một dòng thơ...

Thơ là đẹp, là ca ngợi cái đẹp tạo thành dòng chảy chính trong nền văn học dân tộc. Nhưng bên cạnh dòng chảy chính ấy còn có một dòng thơ gần gũi với đời sống vẫn âm thầm chảy không ngừng không nghỉ. Dòng thơ này thường chỉ được xuất bản miệng một cách thích thú và do đó vẫn được lưu truyền qua năm tháng. Đó là dòng thơ trào lộng dân gian.

 Nếu ca dao có trước thì những câu như Bà chết thì thiệt thân bà/Ông tôi sắp sửa lấy ba vợ liền hay câu Chồng còng mà lấy vợ còng/Nằm phản thì chật nằm nong thì vừa hẳn là tiền thân của dòng thơ trào lộng dân gian. Thơ trào lộng dân gian thường được kể lại nên cũng luôn gắn với những danh nhân địa phương người kể chuyện. Do là thơ trào lộng nên dòng thơ này có tính phê phán xã hội và tính chiến đấu cao.

Một nhân vật được coi là anh hùng phê phán xã hội thời xưa là Trạng Quỳnh chính là người tập trung khá nhiều thơ trào lộng dân gian. Đây là bài thơ Trạng Quỳnh khấn tạ lễ hậu với thành hoàng làng do đức ngài đã phù hộ cho con trạng tai qua nạn khỏi: Chú là kẻ lớn trong làng/Tớ là người sang trong nước/Đôi bên chức tước/Hơn kém gì nhau/Con tớ ốm đau/Phải ra khấn vái/Phiên chợ thì trái/Không mua được gà/Nhà có con kha/Mới vừa nhảy ổ/Đành mang ra mổ/Nghĩ cũng thương tình/Thôi chú có linh/Xơi hai trứng vậy.

Thực ra đây là bài thơ quỵt lễ trạng đã hứa khi trước. Trạng Quỳnh trị tật chanh chua một cô gái xứ Tuyên qua bốn câu thơ: Tuyên Quang, Hoằng Hoá cũng thì vua/Nắng cực cho nên phải mất mùa/Lại đứng đầu bờ xin xỏ chị/Chị nỡ lòng nào chị chẳng cho.

Chuyện Bà Banh mất thiêng do Trạng Quỳnh đề thơ thế này: Khen ai đẽo đá tạc nên mày/Khéo đứng ru mà đứng mãi đây/Trên cổ đếm đeo trăm chuỗi hạt/Dưới chân đứng tréo một đôi giày/ấy đã phất cờ trêu ghẹo tiểu/Hay là bốc gạo thử thanh thầy/Có ngứa gần đây nhiều gốc dứa/Phô phang chi ở đám quân này.

Trạng Quỳnh còn có thơ cứu nguy cho bạn làm nghề dạy học không đủ tiền chu cấp cho vợ con bị truy hạch: Này lời giáo thụ gửi về quê/Nhắn nhủ bà mi chớ ngứa nghề/Cõi bắc anh mang thằng củ lẳng/Miền nam em giữ cái trai he/Hãy còn vướng vít như hang thỏ/Hay đã tò ho quá lỗ trê/Dù có thế nào đành chịu vậy/Hai ba năm nữa đợi anh về.

Mừng Chúa Trịnh thắng trận sao đọc lên cứ như thắng trong buồng the vậy: Nửa đêm giờ Tí trống canh ba/Thoắt tiến lên thành, tháo luỹ ra/Một tướng xông vào trong cửa ải/Hai quân lăn lóc bãi san hà/Quân ta giao chiến cùng quân nó/Nước nó giao hoà với nước ta/Đánh đoạn, rút về lau khí giới/Thu binh hồi trại xếp can qua.

   Cao Bá Quát với tài thơ văn và tính cách của mình cũng có không ít thơ trào lộng dân gian gắn vào. Chuyện lí trưởng bớt xén tiền dân không từ việc nhỏ như thuê thợ đắp con voi ở đình liền có thơ: Khen ai khéo khéo đắp con voi/Đủ cả đầu đuôi đủ cả vòi/Chỉ có cái kia sao chả thấy/Hay là thầy lí bớt đi rồi. Lần khác gặp người đàn bà Cổ Bi bị chết con bò, muốn thịt phải đơn từ qua mấy cửa từ lí trưởng đến quan phủ rồi mới được thịt, Cao Bá Quát dặn bà cứ mổ thịt bán, rồi nộp đơn ông viết hộ sau. Đơn chỉ có mấy câu thơ sau: Em là con gái Cổ Bi/Có con bò chết phải đi trình người/Giữa đường váy tụt đơn roi/Vậy nên em phải cậy người làm đơn/Đem trình quan phủ Thuận An/Quan mà phê phú tôi liền về ngay/Quan mà sách nhiễu việc này/Thì quan phải đến báo thầy làm đơn.

Đốc học Nguyễn Đình Tuân được gắn với việc làm thơ tặng quan tổng đốc nhận thủ bò ví quan dốt như bò: Nhờ ơn cha mẹ được làm to/Văn chương chữ nghĩa dốt như bò/Thôi thôi thu xếp về đi chứ/ở lại làm chi chúng chửi cho.

Dòng thơ trào lộng dân gian đạt đến đỉnh cao là nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Thơ của bà vừa bác học vừa dân dã, đầy tính chiến đấu, luôn được mọi thời thích thú. Gần đây, ở ta xuất hiện dòng thơ Bút Tre mang đậm phong cách trào lộng dân gian. Đành rằng ông tổ thơ Bút Tre có tên họ hẳn hoi, nhưng loại hình thơ này nay đã dân gian hoá và vẫn phát triển khá thịnh. Và cũng do tính chiến đấu phê phán xã hội cao mà nó vẫn chỉ xuất bản miệng một cách thích thú là chính mà thôi.

Phạm Thuận Thành