Dân ca Quan họ Bắc Ninh trước thềm di sản văn hóa của nhân loại

 Ngày 25-9-2008, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chính thức đệ trình hồ sơ Quan họ lên Tổ chức văn hóa, khoa học, giáo dục của Liên hợp quốc (UNESCO) để xét công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thế giới (vào tháng 9-2009).

Theo công ước mới của UNESCO, từ tháng 4-2006, việc công nhận diễn ra mỗi năm một lần với hai tên gọi mới: “Di sản phi vật thể của nhân loại” và “Di sản phi vật thể cần được bảo vệ” (dành cho những loại hình nghệ thuật có nguy cơ thất truyền). Nếu Quan họ được vinh danh là di sản phi vật thể của nhân loại thì đây sẽ là di sản văn hóa thứ ba của Việt Nam được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thế giới (sau nhã nhạc cung đình Huế và cồng chiêng Tây Nguyên).

Được như thế sẽ là vinh dự và tự hào không những của cộng đồng dân cư vùng Kinh Bắc xưa mà còn là niềm vinh dự, tự hào của đồng bào cả nước. Dân ca quan họ sẽ được bảo tồn theo quy định quốc tế và trách nhiệm của địa phương cũng nặng nề hơn vì khi đó Quan họ không còn là của riêng Việt Nam nữa, mà đã trở thành di sản văn hóa của cả nhân loại.

Nhiều năm qua, cấp ủy Đảng, chính quyền và nhân dân trong tỉnh đã đầu tư nhiều công sức, tiền của để khai thác, bảo tồn và phát triển dân ca quan họ, một loại hình dân ca giàu tính nhân văn và là sản phẩm riêng có của Bắc Ninh-Kinh Bắc. Ngày nay, dân ca quan họ đã phát triển và hoàn chỉnh cả về phương diện âm nhạc, lời ca và hình thức trình diễn. Các làn điệu quan họ ngày càng phong phú hơn và đậm phong cách riêng.

Trong nền văn học nghệ thuật dân gian Việt Nam, dân ca quan họ đặc sắc cả về âm nhạc và văn chương. Hát quan họ đòi hỏi tập luyện công phu và có tính tập thể với những lề lối, quy định bền chặt đã trở thành phong cách, được thực hiện nghiêm ngặt từ tổ chức đến hình thức diễn xướng. Các bài quan họ cổ thường được hát ở nhịp độ chậm, bài bản, có nhiều tiếng đệm, lời phụ. Người hát những bài quan họ lề lối phải biết kỹ thuật hát vang, rền, nền, nảy, ngắt, rớt... Vì thế, quan họ cổ không cần nhạc đệm, không cần tăng âm, micro nhưng vẫn vang và người nghe dễ dàng nghe được dù là trong những lễ hội đông người.

Ngày nay, tuy vẫn còn những nghệ nhân có thể trình diễn quan họ cổ, nguyên bản, không cần nhạc đệm, không cần micro, nhưng quan họ đã và đang có sự phát triển theo hướng “hiện đại”, trên thực tế, người dân Việt Nam biết đến quan họ “hiện đại” nhiều hơn là biết đến quan họ cổ. Đoàn dân ca quan họ Bắc Ninh trong gần 40 năm hoạt động đã góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu, khai thác, giới thiệu, quảng bá dân ca quan họ và văn hóa quan họ với đồng bào trong nước và bạn bè quốc tế. Nhiều câu lạc bộ quan họ ở các làng quan họ cổ và nhiều làng khác trong tỉnh cũng phát triển phong trào ca hát quan họ. Trong các hội làng cũng như trong các dịp kỷ niệm những sự kiện lớn của đất nước, của địa phương hoặc của từng ngành, từng cơ quan từ tỉnh đến cơ sở đều không thể thiếu chương trình hát quan họ. Thậm chí quan họ cũng đã có mặt trong các cuộc vui như chúc thọ, mừng tân gia, cưới hỏi... Không thể phủ nhận giá trị của quan họ trong cuộc sống đương đại.

Tuy nhiên, có một thực tế là cũng như nhiều loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác, không gian văn hóa quan họ Bắc Ninh đang bị rạn nứt do chịu những tác động tiêu cực của dòng chảy hiện đại. Những bài quan họ cổ xuất hiện ít hơn, trình diễn quan họ theo đúng lề lối cổ cũng mai một dần, hầu như không có sự sáng tạo, ứng tác trong các cuộc đối đáp quan họ, kể cả các cuộc thi hát quan họ hằng năm do ngành Văn hóa tổ chức. Những thiết bị điện tử hỗ trợ cùng dàn nhạc đệm vô tình “bóp chết” nét đặc trưng nhất của quan họ là “vang, rền, nền, nẩy”. ở một số lễ hội, nhiều người đều thấy chạnh lòng khi chứng kiến liền anh, liền chị súng sính trong trang phục mớ ba, mớ bảy, đứng trên thuyền “ngả nón xin tiền”.

Trong bối cảnh đó, việc bảo tồn và phát triển dân ca quan họ cần có một hướng đi đúng, phù hợp với đặc thù của văn hóa quan họ, bảo tồn, khôi phục quan họ cổ và phát triển các giá trị cổ sao cho thích nghi với hiện đại. Cái cũ sống được trong đời sống hiện đại thì mới có giá trị và cái mới phải dựa trên nền tảng giá trị của cái cũ, phù hợp với giá trị văn hóa hiện đại.

Mô hình bảo tồn tốt nhất mà UNESCO đề xướng là bảo tồn trong cộng đồng, trong chính môi trường diễn xướng của loại hình nghệ thuật dân gian đó. Và, hơn ai hết, chính cộng đồng sở hữu di sản phải ý thức được giá trị sản phẩm văn hóa của mình, để rồi gìn giữ nó, phát huy nhân rộng nó. Khi nào người dân nhận thức được vai trò và ý nghĩa quan trọng của di sản và hành động cụ thể, thiết thực thì mới có cơ sở để bảo tồn có hiệu quả.

Đặc trưng của dân ca quan họ là phải gắn kết chặt chẽ với lễ nghĩa, tín ngưỡng, lễ hội, cần đánh thức tiềm năng sáng tạo của cộng đồng bằng cách tổ chức lại các cuộc thi ứng tác quan họ trong lễ hội như ngày xưa. Chương trình “Hát đối quan họ” và “Đậm đà khúc hát dân ca” do Đài Phát thanh-Truyền hình tỉnh thực hiện vào các buổi tối cuối tuần là một trong những hoạt động góp phần tích cực vào việc quảng bá, nâng cao hiểu biết và kỹ năng diễn xướng quan họ trong cộng đồng dân cư, cần khuyến khích các thí sinh hướng mạnh vào việc sáng tạo, ứng tác, nhất là trong chương trình “Hát đối quan họ”, hạn chế bớt những bài đã quá quen thuộc trên sóng phát thanh, truyền hình của trung ương và địa phương; không nên đưa quan họ vào các nhà hàng, khách sạn, hoặc phục vụ khách vừa ăn uống vừa xem quan họ, đó là hình thức dung tục hóa quan họ, không phù hợp với không gian văn hóa quan họ truyền thống.

Trả lời báo chí về câu hỏi “Nếu được ước mơ cho quan họ Bắc Ninh, ông sẽ ước điều gì?”, Phó giáo sư, tiến sỹ Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam (Bộ Văn hóa, thể thao và du lịch) đã thẳng thắn: “Tôi mơ ước có một làng văn hóa-du lịch quan họ. Trong làng này có đầy đủ cảnh quan của quan họ, có đồi, núi, sông, có khu vực dành riêng cho các nghệ nhân trình diễn và có khu vực để giới thiệu đồng thời trình chiếu quan họ... Du khách không chỉ được thưởng thức quan họ, mà còn thưởng thức ẩm thực, trang phục, nói rộng ra là cả nền văn hóa Kinh Bắc. Tôi nghĩ địa điểm thích hợp xây dựng làng quan họ này là khu vực đồi Lim”.

Thiết nghĩ, đó cũng là một ý kiến nên được nghiên cứu, xem xét.          

                                                Hồng Minh