Gốm Bàu Trúc, lung linh của nền văn hóa Chămpa

Một ngày nắng tháng 5 chúng tôi đến làng gốm Bàu Trúc (huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) là một trong hai làng gốm cổ nhất Đông Nam Á. Nơi đây được xem như một bảo tàng gốm truyền thống của dân tộc Chăm, với một vẻ đẹp riêng khác không giống bất cứ làng gốm nào trên dải đất hình chữ S này.

Cảm nhận đầu tiên khi tới nơi này đó là sự thân thiện của những người thợ gốm Chăm mộc mạc, nhưng nhiệt huyết và mến khách. Nếu ai đó muốn tự tay mình làm ra một sản phẩm, người dân nơi đây luôn sẵn lòng hướng dẫn tận tâm từ việc đập đất khô cho tới nặn thành hình, trang trí, đến khâu nung sản phẩm. Sự độc đáo của gốm Bàu Trúc là ở chỗ gốm không nung bằng lò, mà chất thành từng đống, ủ rơm rạ nung thủ công (nung lộ thiên). Sau đó bằng cách kết hợp pha màu, ém khói khi nung, các nghệ nhân tạo ra các vết màu loang đặc sắc trên từng sản phẩm gốm như: vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám, vệt nâu…

Nghệ nhân làng gốm Bàu Trúc dùng đôi tay khéo léo để tạo hình dáng các sản phẩm

Trải qua thăng trầm của lịch sử, nghề sản xuất gốm ở đây cũng dần thu hẹp do nhu cầu thị trường và hiệu quả kinh tế của nghề không bằng các lĩnh vực khác. Làng Bàu Trúc có gần 400 hộ dân sinh sống, trong đó có khoảng 50-60% hộ tham gia làm gốm qua các khâu trung gian, nhưng chỉ có khoảng 100 hộ trực tiếp sản xuất gốm truyền thống và 20 hộ chuyên làm gốm mỹ nghệ phục vụ du khách và trưng bày. Nghệ nhân Đàng Thị Phang, 70 tuổi kể cho chúng tôi nghe về nguồn cội của nghề này: “Theo truyền thuyết, nghề làm gốm do vợ chồng ông tổ Poklong Chanh dạy cho phụ nữ trong làng từ ngàn xưa. Để tưởng nhớ công ơn của tổ nghề, bà con lập đền thờ tổ chức cúng tế Poklong Chanh vào dịp lễ hội Katê hàng năm. Nguyên liệu để làm gốm cũng hết sức đặc biệt. Người thợ làng gốm Bàu Trúc phải đi bộ 3 km tới mỏ cát riêng biệt mà chỉ phù sa sông Quao mới có. Đất mịn, dẻo lạ lùng, cát cũng rất mịn, hạt nhỏ li ti. Mỗi thứ đồ gốm, tùy công năng mà pha trộn cát với đất, nhưng trộn với tỷ lệ cát cao nhất, gốm ra lò vẫn bóng mịn”.

Mặc dù ngày nay khoa học kỹ thuật phát triển, các làng gốm truyền thống nổi tiếng như Bát Tràng, Phù Lãng đều áp dụng công nghệ vào từng công đoạn của sản xuất, nhưng nét độc đáo của gốm Bàu Trúc là hoàn toàn làm thủ công từ công đoạn lấy đất, nhào nặn, tạo sản phẩm, đến nung gốm đều do bàn tay người phụ nữ Chăm thực hiện. Nghệ nhân gốm Chăm không dùng bàn xoay để nặn gốm mà vẫn dùng đôi tay khéo léo để tạo nên những tác phẩm tuyệt vời, không sản phẩm nào giống sản phẩm nào. Các hoa văn trang trí trên gốm Bàu Trúc là những đường khắc vạch hình sông nước, chấm vỏ sò và hoa văn thực vật, có cả hoa văn móng tay trên cổ gốm rất mộc mạc, gần gũi, nhẹ nhàng. Sản phẩm gốm được nung lộ thiên ở nhiệt độ khoảng từ 500 - 6000C trong vòng 6 giờ, sau đó được lấy ra để phun màu (loại màu này được chiết xuất từ trái dông, trái thị ở trên rừng) rồi được tiếp tục nung lại trong vòng 2 giờ. Vì vậy, gốm Bàu Trúc mang một sự độc đáo riêng, “lung linh của nền văn hóa Chămpa” luôn cuốn hút, mời gọi du khách trở lại với mảnh đất này.