Hiệu trưởng trứ danh và cuộc hạnh ngộ sau nửa thế kỷ

Bao năm thân gần với thầy Đỗ Thành Ý, tôi luôn ngả mũ trước trí tuệ mẫn tiệp của vị Hiệu trưởng trứ danh ngành Giáo dục Bắc Ninh. Đến trưa 30-4-2022, trong tôi lại bừng lên cái cảm giác ngưỡng mộ lẫn xúc động khi nghe trưởng ban liên lạc các nhà giáo đi B tỉnh Bắc Ninh - thầy Đỗ Thành Ý trải lòng một câu chuyện thời chiến…

Từ cuộc phỏng vấn trực tiếp trên VOV

Sớm 30-4-2022, thầy Ý điện cho tôi, vẫn giọng khề khề cố hữu: “Này cậu, đúng 12 giờ trưa nay nghe tớ phát biểu trên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) nhé, toàn chuyện hay lần đầu mới kể đấy!”. Thì ra, đó là cuộc phỏng vấn trực tiếp của phóng viên VOV với một số nhà giáo đi B nhân ngày giải phóng miền Nam 30-4. Xin lược trích:
Phóng viên VOV hỏi: Thưa nhà giáo - chiến sĩ Đỗ Thành Ý, trong không khí ngày chiến thắng 30-4, cảm xúc của ông như thế nào?
Thầy Ý rành rẽ và mạch lạc: “Ngày 30-4-1975, tôi cùng đồng đội lái chiếc xe giải phóng loại không mui từ rừng núi Tây Ninh tiến về Sài Gòn và tham gia Uỷ ban quân quản thành phố. Sau đó, tôi được phân công tiếp quản toà đại sứ Đại Hàn, Bộ kỹ nghệ thương mại, Bộ giáo dục thanh niên, đầu tháng 5 lại được bổ sung tiếp quản khu kỹ nghệ Biên Hoà…”.
Thầy bồi hồi kể tiếp: “Hàng năm, cứ đến 30-4, tôi lại trầm tư, sống lại kỷ niệm những năm kháng chiến. Tôi nâng niu những kỷ vật của mình, đó là tấm ảnh tôi cùng đồng đội vượt Trường Sơn năm 1972, đó là tấm thẻ căn cước của mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam VN, đó là tấm thẻ Uỷ ban quân quản thành phố Sài Gòn - Gia Định, đó là tấm ảnh chụp chung với liệt sĩ Vũ Tường Minh, giáo viên ngữ văn trường Hàn Thuyên, hy sinh tại biên giới Việt - Miên… Những cảm giác buồn vui cứ lẫn lộn đan xen trong ngày giải phóng. Hành quân trên đường Trường Sơn đầy nắng gió, tôi mấy lần chết hụt, lần thì nhờ đồng đội tên Long kéo tay thoát khỏi mìn; lần lại được đồng đội đẩy xuống khe suối cạn thoát mấy trái bom đang phát nổ.”

Lãnh đạo trường THPT Hàn Thuyên tặng quà cựu binh Nguyễn Văn Bình tại khu Trà Xuyên, phường Khúc Xuyên, thành phố Bắc Ninh (ngày 9-5-2022).

Giữa đại ngàn Trường Sơn đêm xuân 1972, một đơn vị vận tải được lệnh khẩn cấp đưa đoàn chúng tôi đi tiếp vào Nam. Ngồi lắc lư trên thùng xe, chiến sĩ Đỗ Thành Ý chợt thấy ấm áp, thân quen khi nghe đồng chí lái xe nói chuyện với phụ xe. Bộ đội Đỗ Thành Ý đánh bạo:
“Xin lỗi, đồng chí lái xe quê đâu vậy?” Dạ, em quê Bắc Ninh. Bắc Ninh à, huyện nào thế? Thị xã Bắc Ninh ạ!
Cảm xúc vỡ oà khi thầy Ý hỏi tiếp: Có học Hàn Thuyên không? Dạ, có phải thầy Đỗ Thành Ý đấy không, em đây, Nguyễn Văn Bình 10B Hàn Thuyên đây. Thầy cũng vào trong này à? Thầy thật may mắn, trận bom rải thảm vừa rồi không đếm xuể số chiến sĩ thương vong đấy thầy ạ! Đến điểm giao quân, thầy trò ôm nhau mừng mừng tủi tủi. Lúc chia tay, Nguyễn Văn Bình còn tặng thầy Đỗ Thành Ý một bao tải rau xanh để đơn vị cải thiện. Thế rồi bẵng đi đúng 50 năm sau lần gặp ấy…
Cuộc phỏng vấn trực tiếp thầy Đỗ Thành Ý trên VOV trưa 30-4-2022 được tôi ghi âm rồi chuyển đến một số người trong đó có chị Đặng Bích Vân - hiệu trưởng trường THPT Hàn Thuyên và chị Đào Nga - chủ tịch công đoàn ngành giáo dục Bắc Ninh, vốn là học sinh cũ của thầy Ý. Các chị lại chuyển đến nhiều người khác đoạn ghi âm ấy và một bất ngờ chợt đến.
Một sớm tháng 5-2022, thầy Đỗ Thành Ý điện khoe: Cảm ơn nhà báo nhá, nhờ đoạn ghi âm được lan toả, tớ đã tìm được nhân chứng Nguyễn Văn Bình. Cậu ấy ở ngay khu Trà Xuyên, Khúc Xuyên, thành phố Bắc Ninh…
Vừa ngưng chuyện với thầy Ý, điện thoại lại đổ chuông, chị Bích Vân hiệu trưởng trường THPT Hàn Thuyên mừng rỡ: Vui quá em ạ, đã liên hệ được với nhân chứng trong đoạn ghi âm. Lãnh đạo trường sẽ tổ chức buổi gặp mặt giữa thầy Đỗ Thành Ý và anh Nguyễn Văn Bình tại Trà Xuyên…
Ngày 9-5, cuộc hạnh ngộ diễn ra tại nhà anh Nguyễn Văn Bình ở khu Trà Xuyên với sự có mặt của lãnh đạo trường Hàn Thuyên, thầy Đỗ Thành Ý và tôi. Sở dĩ cuộc gặp diễn ra tại nhà anh Bình vì anh đang mang trọng bệnh, cùng những vết thương thời chiến tái phát khiến mọi sinh hoạt của anh phải có người phụ giúp. Tôi để ý, vừa gặp lại thầy Ý, đôi mắt cựu binh Nguyễn Văn Bình đã ầng ậng nước, anh đương xúc động hồi tưởng về năm xa?
Thầy Ý vỗ vỗ vào vai học trò cũ: “Cố lên chiến binh Nguyễn Văn Bình, thầy trò ta là những người chiến thắng!” Lại những giọt nước mắt hạnh phúc lăn dài trên má những người có mặt trong buổi gặp gỡ đặc biệt của thầy trò trường Hàn Thuyên. Cựu binh Nguyễn Văn Bình rưng rưng: Thưa thầy, sau 30-4-1975, em vẫn ở lại quân ngũ đến năm 1984. Cuộc sống của em bôn ba khắp nơi thành công nhiều và thất bại cũng lắm. Có thể thầy không nhớ nhưng em biết thầy là Hiệu trưởng trường Hàn Thuyên và trường Nguyễn Du được nhiều người quý trọng. Được gặp lại thầy trong hoàn cảnh này em xúc động lắm ạ…!
Chị Bích Vân ghé tai tôi nói nhỏ: Dự kiến dịp 22-12, trường Hàn Thuyên sẽ tổ chức buổi gặp gỡ giữa thầy trò cựu binh Đỗ Thành Ý và Nguyễn Văn Bình để giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ nhà trường. Ý tưởng của Hiệu trưởng trường Hàn Thuyên thật ý nghĩa, nhưng không kịp vì chỉ hơn 4 tháng sau cuộc gặp ấy, cựu binh Bình mãi mãi đi xa.

Ngôi trường mang tên “Trường ông Ý”

Nhận xét về thầy Đỗ Thành Ý, ông Trịnh Khôi - cựu Phó Giám đốc Sở Giáo dục Bắc Ninh chỉ nói ngắn gọn, đó là một Hiệu trưởng trứ danh của ngành Giáo dục Bắc Ninh. Mà hình như, nhiều người cũng nhận định thế?

Thầy Đỗ Thành Ý tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1966, từng giảng dạy ở nhiều nơi trong đó có trường cấp III Thuận Thành. Nhiều người đánh giá thầy Ý thông minh, lãng tử lại tài hoa. Năm 1970 thầy về trường Hàn Thuyên, năm 1972 xung phong đi B, năm 1976 xuất ngũ về lại trường Hàn Thuyên dạy học đúng 1 năm thì được bổ nhiệm Hiệu phó. Năm 1981 Hiệu trưởng trường Hàn Thuyên nghỉ hưu sớm và đề nghị cấp trên bổ nhiệm thầy Ý làm Hiệu trưởng một mạch từ 1981 đến khi nghỉ hưu năm 2000.

Trường Hàn Thuyên những năm thầy Ý làm Hiệu trưởng rất nhiều chuyện lạ, như chuyện tăng gia sản xuất, kế hoạch vây bắt trộm… có thể viết thành cuốn tiểu thuyết đáng đọc. Nhưng nổi bật vẫn là truyền thống dạy tốt, học tốt góp phần làm rạng rỡ hơn truyền thống hiếu học của quê hương. Năm 2000, thầy Đỗ Thành Ý nghỉ hưu, cùng năm ấy trường THPT tư thục Nguyễn Du thành lập cũng do thầy làm Hiệu trưởng. Bề dày kinh nghiệm quản lý giáo dục được thầy vận dụng sáng tạo, phù hợp và rất thành công vào mô hình trường ngoài công lập. Hợp đến nỗi từ nhiều năm nay, ở thành phố Bắc Ninh, người dân đã quen miệng gọi trường THPT Nguyễn Du là “Trường ông Ý”. Là trường ngoài công lập nhưng dưới sự dẫn dắt của thầy Ý, hiện nay trường đã mang tư thế như một trường công lập. Tháng 8-2022, ở tuổi 80 thầy Đỗ Thành Ý thôi chức Hiệu trưởng trường Nguyễn Du, nhưng uy tín cùng trách nhiệm, thầy vẫn là cố vấn đắc lực của ngôi trường.
…Trung tuần tháng 11-2022, nghe tin nhà giáo Đỗ Thành Ý ra viện, tôi sốt sắng đến thăm vì trước đó nhiều người bảo thầy bị nặng, tiên lượng xấu. Gặp lại tôi, vẫn phong cách hào sảng, thầy cười: Chưa “đi” được! Thầy Đỗ Thành Ý trước đó bị đau đầu rồi ngất, nằm ở Viện tim Hà Nội, thầy hôn mê liền nửa tháng. Bác sĩ chẩn đoán viêm màng não, may cấp cứu kịp thời, hiện đã ổn do thầy tích cực rèn luyện, ăn uống theo chỉ dẫn.
Dịp kỷ niệm 40 năm Ngày nhà giáo Việt Nam (20/11/1982-20/11/2022) cuộc tọa đàm với các nhà giáo tiêu biểu miền Quan họ trên Đài truyền hình Bắc Ninh khuyết nhà giáo Đỗ Thành Ý. Nhưng đó là năm 2022, có thể đến năm 2023 và nhiều năm sau nữa, người thầy giáo cựu binh, vị Hiệu trưởng trứ danh, pho từ điển ngành giáo dục Bắc Ninh ấy lại xuất hiện, chí ít là trải lòng về kinh nghiệm phát triển trường ngoài công lập.
Có thể nói, tại Bắc Ninh, thành công của trường THPT Nguyễn Du, hay “Trường ông Ý” chắc chắn là kinh nghiệm quý cho các trường ngoài công lập nói chung và khối THPT nói riêng học tập, nếu thực sự muốn vươn lên khẳng định chất lượng giáo dục để mang tư thế như một trường công lập…