Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian xứ Bắc

Xứ Bắc có một số câu chuyện kể về những nhân vật anh hùng văn hóa mang tính chất kỳ vỹ, khổng lồ. Họ có khả năng chinh phục thiên nhiên và khai phá trời đất thuở hỗn mang, tiêu biểu là các nhân vật như bà Tồ Cô, ông Lộc Cộc, ông Đổng, Khổng Lồ… Những nhân vật này được miêu tả như là người có ngoại hình to lớn và sức mạnh phi thường.

Truyện kể dân gian về các nhân vật khổng lồ là quan điểm nhận thức huyền ảo về thực thể tự nhiên, về hình tượng con người lý tưởng thời cổ xưa. Các nhân vật khổng lồ này xuất hiện lúc con người đã bắt đầu có ý niệm về ý thức và vật chất, con người vừa thoát khỏi xã hội động vật để bước sang đời sống xã hội của loài người. Vũ trụ lúc đó đối với họ thật huyền bí, con người nguyên thủy không thể nào hiểu được các hiện tượng tự nhiên đơn giản như ban ngày sáng, ban đêm tối, cũng như sấm chớp, bão lụt… Thế là, từ đó trong ý thức sơ khai của họ, trong nhận thức của họ, một thế lực thần linh đại diện cho sức mạnh tuyệt đối ra đời. Càng về sau này những nhân vật khổng lồ ngày càng gần gũi với người dân hơn, được truyền thuyết hóa một cách mạnh mẽ. Đặc biệt khi tôn giáo ngoại lai xâm nhập vào nước ta, các nhà truyền giáo đã sử dụng các giáo lý của mình kết hợp với hình tượng nhân vật thần thoại và tín ngưỡng bản địa nhằm tạo ra các nhân vật tôn giáo mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống của dân tộc.

Truyện kể về nhân vật Không Lộ vừa tồn tại trong sử sách vừa được lưu truyền trong dân gian. Trong tâm thức dân gian hình tượng nhân vật Không Lộ là một con người khỏe mạnh, hồn nhiên, hùng vĩ và cao đẹp. Nhân vật này được ghi chép trong sách là một nhà sư, còn có tên gọi khác là Khổng Lộ, Khổng Minh Không hay Khổng Lồ. Các dấu tích xung quanh truyền thuyết về nhân vật Không Lộ còn lưu giữ ở rất nhiều nơi, trên những cánh đồng và dòng sông ở nhiều tỉnh của đồng bằng Bắc bộ.

Ở xứ Bắc, hình tượng nhân vật Không Lộ hiện lên trang truyền thuyết xứ Bắc là một anh hùng văn hóa cổ xưa. Ông khi là một người đi đăng đó với những vết chân khổng lồ đã hóa đá còn in dấu ở núi Dạm thuộc huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh; ông có khi là người đi tìm đồng để đúc thành chuông lớn, vượt biển khơi, diệt thủy quái… Dân gian còn lưu truyền bài ca nói về sự tích của ông: Người nào một vợ, một chồng/Đẻ mười trai cả, chuông đồng Thánh cho…

Xứ Bắc còn lưu truyền những truyền thuyết về nhân vật anh hùng văn hóa Man Nương. Qua truyền thuyết Man Nương hiện lên với chiến công giúp đỡ người dân khi hạn hán, đặc biệt là đã sinh ra những nhân vật tôn giáo có sức mạnh điều khiển các hiện tượng tự nhiên mây, mưa, sấm, chớp rồi trở thành một vị Phật Mẫu của người Việt, nhưng nguồn gốc ban đầu của nhân vật Man Nương chính là hình tượng nữ thần nông nghiệp của người dân vùng Dâu (nay thuộc huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Cùng với nữ thần Man Nương là những nữ thần bà Dâu, bà Đậu, bà Dàn là biểu tượng của những lực lượng thiên nhiên mây, mưa, sấm, chớp đã được đồng hóa với Tứ Pháp là Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện. ở đây nổi bật lên dấu ấn tín ngưỡng thờ nữ thần của người Việt cổ trong quá trình Phật hóa, tín ngưỡng này đã không bị mất đi mà chuyển sang một dạng khác. Man Nương được tôn thờ là Phật mẫu, và các danh hiệu cao quý khác là Đại Thánh Pháp Vân, bà đã có công tìm được nước chống hạn cứu dân, giúp mùa màng tươi tốt.

Xứ Bắc còn xuất hiện các truyền thuyết vừa mang tính chất hùng vĩ bao la của những huyền thoại cổ, vừa gần gũi với đời sống con người, vừa mang dấu ấn của Đạo giáo trong đời sống sinh hoạt tín ngưỡng. Tiêu biểu là truyền thuyết về Thánh Mẫu Thượng Ngàn lưu truyền ở Suối Mỡ, huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang. Ở vùng đất này đến nay vẫn còn lưu truyền truyền thuyết, lễ hội về Thánh Mẫu Thượng Ngàn và dấu tích của bà là năm ngón tay trỏ xuống đã tạo thành năm bậc thác Suối Mỡ.

Qua truyền thuyết lưu truyền ở xứ Bắc ta được biết Thánh Mẫu Thượng Ngàn là người rất thương yêu dân chúng, che chở cho nhân dân trong vùng trong những chuyến đi rừng, vượt suối đầy hiểm họa. Chính vì vậy, nhân dân vùng rừng núi xứ Bắc thờ bà trong khắp các hang động núi non, thậm chí thờ cả trong các điện thờ tại gia đình.

Cũng trong hệ Tam tòa Thánh Mẫu, xứ Bắc còn lưu truyền truyền thuyết kể về bà Mẫu Thoải. Mặc dù khi đối chiếu giữa các văn bản truyền thuyết về Mẫu Thoải ở nhiều địa phương, chúng ta nhận thấy có nhiều điểm khác biệt về nguồn gốc và hành trạng. Tuy nhiên, có một điểm chung thống nhất là trong tâm thức dân gian xứ Bắc cũng như ở nhiều địa phương khác, nhân vật Mẫu Thoải luôn được tôn thờ là người coi sóc các sông biển, làm mưa và chống lụt giúp nhân dân. Theo truyền thuyết thì trong những năm hạn hán mất mùa, người dân xứ Bắc thường cầu đảo và viện đến sự phù hộ của bà thì đều được linh ứng.

Có thể nói cùng với Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải là nhân vật rất nổi tiếng trong hệ thống thánh mẫu và trong Tam tòa Thánh Mẫu Việt Nam. Việc xuất hiện những bản kể về Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải cũng như các nơi thờ, các nghi thức sinh hoạt thực hành nghi lễ trong dân gian xứ Bắc là một minh chứng cho quá trình phát triển và tồn tại tín ngưỡng truyền thống của vùng văn hóa xứ Bắc.

Truyền thuyết xứ Bắc về các nhân vật anh hùng văn hóa đã phản ánh quá trình nhận thức của con người về thế giới tự nhiên và chính bản thân mình. Trong quá trình chinh phục thiên nhiên, hình tượng các vị thần khổng lồ với sức mạnh siêu nhiên là niềm tin, mơ ước và khát vọng vươn đến của con người. Khi các tôn giáo lớn vào nước ta đã lựa chọn một cách thức rất gần gũi và hiệu quả trong việc truyền giáo, đó là việc dựa vào các tín ngưỡng dân gian bản địa hoặc các nhân vật huyền thoại, khổng lồ. Chính điều này đã làm lên những câu chuyện về người anh hùng văn hóa xứ Bắc vừa hồn nhiên cao đẹp, vừa thánh thiện, linh thiêng.

Nguyễn Huy Bỉnh

Viện Văn học Việt Nam