Hội làng Xuân Đồng

Xuân Đồng xưa có tên là Xuân Lối, nằm trong xã Xuân Ái thuộc tổng Châm Khê, huyện Yên Phong. Nay Xuân Đồng là một khu phố thuộc phường Hòa Long, thành phố Bắc Ninh. Xuân Đồng vốn là một làng chuyên trồng mía, nấu mật nổi tiếng trong vùng mà ngày nay vẫn còn dấu tích, đó là vết chân lò nấu mật nằm ở ven làng gọi là khu vườn lò. Có lẽ vì thế nên nhân dân trong vùng gọi Xuân Đồng là làng Đồng Mật.

Đình Xuân Đồng là công trình kiến trúc được xây dựng vào cuối thế kỷ XVII. Qua nhiều biến cố lịch sử cùng với nhiều lần trùng tu, tôn tạo, trong đình lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị. Đó là bản thần tích bằng chữ Hán soạn năm 1572, cho biết đình thờ Thành hoàng là Đức Thánh Tam Giang. Ngoài ra, còn có 7 đạo sắc phong và 5 tấm bia cổ.
Chùa Xuân Đồng có tên là Linh Quang tự, công trình kiến trúc cổ được xây dựng vào thời Lê. Ở đây có hệ thống tượng Phật khá đầy đủ, phần lớn được tạo tác vào thời Lê- Nguyễn. Đình, chùa là hai địa điểm để dân làng Xuân Đồng mở hội. Theo phong tục, Xuân Đồng hàng năm có các tiết lệ: 19 tháng giêng âm lịch Hội xuân;10 tháng 2 âm lịch giỗ cụ tổ thứ ba;18 tháng 6 âm lịch giỗ cụ tổ thứ nhất;18 tháng 9 âm lịch giỗ cụ tổ thứ hai;10 tháng 4 âm lịch giỗ Thành hoàng làng; 9 tháng 8 âm lịch vào đám.
Theo tục lệ, hàng năm dân làng bầu ra một ông Đám và hai ông Hóa để lo việc làng. Ông Đám là người ở tuổi 49, phu, phụ song toàn, có đủ con trai con gái, được dân làng tín nhiệm. Hai ông Hóa là những thanh niên chưa vợ ở độ tuổi 18 đến 20. Theo quy định của làng chỉ có ông Đám và hai ông Hóa được vào hậu cung đình.
Dân đinh trong làng được phân theo bàn để lo việc hội, bao gồm: 11 ông ở bàn nhất có nhiệm vụ tiếp khách, ghi chép việc tu lễ; 12 ông ở bàn nhì lo việc tế lễ;- 13 ông ở bàn ba làm cỗ. Tất cả các ông đứng ra lo việc làng đều từ 49 tuổi trở xuống, không vướng tang trở. Còn tất cả các cụ ông từ 50 tuổi được vào bàn các cụ.
Ngày hội làng Xuân Đồng được tiến hành với nghi thức trọng thể. Trong đình, các cụ ông làm lễ tế xuân mời Đức Thành hoàng làng về dự hội, bên chùa các cụ bà làm lễ dâng hương cúng Phật. Bên cạnh những nghi thức lễ, làng mở các trò vui: Đu, vật, chọi gà, hát Quan họ, tuồng thu hút đông người. Trong đó hát Quan họ là hoạt động trọng tâm. Vào dịp này, Quan họ Xuân Đồng được đón tiếp các bọn Quan họ Đông Cao, Đào Thôn và Trà Xuyên là những bọn Quan họ kết bạn với Quan họ Xuân Đồng đến chơi hội, chơi Quan họ.
Ngoài ra, hội Xuân Đồng còn có các bọn Quan họ Xuân Ái (cùng xã) và các bọn Quan họ các làng lân cận như Diềm, Xuân Viên đến chơi hội. Ban ngày các bên Quan họ đi lễ Phật, lễ Thánh rồi tự tìm chỗ thích hợp ở sân chùa, sân đình hát đối đáp với nhau cho tới chiều tối mới chia tay. Đến tối là các cuộc hát canh giữa các bọn Quan họ Xuân Đồng với các bọn Đống Cao, Đào Xá, Trà Xuyên. Đây là hình thức hát Quan họ của các bọn Quan họ kết bạn với nhau. Thường các cuộc hát canh ở Xuân Đồng diễn ra trong hai, ba ngày.