Kiến tạo không gian nghệ thuật công cộng

Ai đó nói rằng, nghệ thuật công cộng có khả năng kết nối và đánh thức tâm hồn của một vùng đất, giống như một liều thuốc chữa lành, giúp cân bằng sức khỏe tinh thần của con người...

Hiểu một cách giản dị, nghệ thuật công cộng là kiến trúc cảnh quan, vườn hoa, công viên, trang trí phù điêu, biểu tượng, tác phẩm tranh, tượng đặt ngoài trời… Nghệ thuật công cộng là một phần không thể thiếu của đời sống văn hóa cộng đồng, góp phần làm mới không gian, tạo ra sự liên kết gần gũi, hòa hợp giữa con người với môi trường xung quanh. Không những vậy, nghệ thuật công cộng còn khơi dậy niềm tự hào của người dân địa phương, giúp họ nhận thức rõ hơn vẻ đẹp của nghệ thuật trong không gian sống, phát huy trách nhiệm trong việc duy trì, bảo vệ những tác phẩm nghệ thuật công cộng.
Là vùng đất “có lịch có lề” với bề dày lịch sử văn hóa lâu đời, cất giữ nhiều di sản vô giá, ghi dấu những sự kiện lịch sử trọng đại gắn với tên tuổi của các nhân vật kiệt xuất, Bắc Ninh còn có tốc độ công nghiệp hóa, đô thị hóa mạnh mẽ, do đó nhu cầu về tác phẩm, công trình nghệ thuật công cộng đang đặt ra... Báo cáo kết quả thực hiện quy hoạch thiết chế văn hóa, thể thao trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2017-2022 cho thấy: Toàn tỉnh hiện có 14 công trình tượng đài, tranh hoành tráng, trong đó thành phố Bắc Ninh có 5; thành phố Từ Sơn có 3; thị xã Thuận Thành, Quế Võ và các huyện Lương Tài, Gia Bình, Tiên Du, Yên Phong mỗi địa phương có 1 công trình. Với tính chất mở, thân thiện, gần gũi với thiên nhiên, hệ thống quảng trường, công viên, tượng đài... phần nào đáp ứng và thỏa mãn nhu cầu hưởng thụ văn hóa, xã hội của người dân; góp phần thúc đẩy các hoạt động tập thể, giao lưu, tương tác xã hội, gia tăng gắn kết cộng đồng.
Đáng nói là Bắc Ninh hiện nay vẫn thiếu những không gian nghệ thuật công cộng tương xứng, thưa vắng các tác phẩm hội họa, điêu khắc có giá trị, phục vụ nhu cầu thưởng thức, cảm thụ nghệ thuật của nhân dân. Chẳng hạn như công viên Hồ điều hòa Văn Miếu có vị trí đẹp, thơ mộng, thông thoáng, lại có điểm nhìn đẹp từ nhiều phía với ánh sáng tự nhiên chan hòa. Không gian này rất phù hợp để bài trí các tác phẩm điêu khắc công cộng vừa và nhỏ, nhưng thật đáng tiếc, ở đây vẫn chưa thấy có bóng dáng tác phẩm điêu khắc nào!

Biểu tượng Lầu Sao Khuê tại nút giao đường Lê Thái Tổ với đường Lý Anh Tông tạo điểm nhấn cho khu vực trung tâm thành phố Bắc Ninh.

Từng tham gia Hội đồng nghệ thuật của một số dự án nghệ thuật công cộng tại Bắc Ninh, họa sĩ Lưu Quang Lâm, nguyên giảng viên Trường Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh cho rằng: Không riêng với đô thị mà kể cả ở nông thôn, nếu mỗi thôn, làng, khu phố có được những tác phẩm nghệ thuật mang dấu ấn riêng là rất hay, rất cần thiết. Xưa kia, tiền nhân cũng làm vậy, các cụ để lại một cây cầu đá, một ngôi đình, bức chạm khắc, hoặc một giếng làng... Những công trình độc đáo ấy giúp công chúng nhận diện bản sắc, dấu ấn văn hóa của mỗi địa phương.
Tuy vậy, họa sỹ Lưu Quang Lâm cũng rất trăn trở bởi: “Nếu như làm tác phẩm không tới tầm, hoặc chọn vị trí đặt tác phẩm không trúng thì sẽ rất lãng phí...”. Theo họa sỹ, mỗi tác phẩm mỹ thuật công cộng cần có bản sắc riêng, vừa bảo đảm tính nghệ thuật, tính bền vững, vừa phải đáp ứng yêu cầu mỹ thuật công cộng và mang tính định hướng, giáo dục thẩm mỹ, nếu cứ sao chép na ná, trùng lặp sẽ tạo ra tác dụng ngược. Một lưu ý quan trọng nữa là phải chọn vị trí đắc địa, xứng tầm, có sự kết nối với không gian cảnh quan xung quanh, không nên để tác phẩm đơn độc mà phải đặt trong một quần thể, tạo thành “điểm nhấn” nghệ thuật cho mỗi địa phương.
Thực tế, muốn có được những công trình nghệ thuật xứng tầm, phù hợp với không gian cảnh quan, thể hiện được bản sắc văn hóa địa phương đòi hỏi sự cẩn trọng, tâm huyết và trách nhiệm của các bộ phận liên quan với quá trình làm việc nghiêm túc, khoa học. Trở lại câu chuyện của dự án thiết kế biểu tượng Rồng tại đảo tròn Ngã Sáu (thành phố Bắc Ninh) vào năm 2016. Ý tưởng tác phẩm có tính khái quát cao, giàu nghệ thuật, thể hiện được đặc trưng của thành phố Bắc Ninh, gây được ấn tượng với du khách. Tuy nhiên khi trưng bày mô hình tại Bảo tàng tỉnh để xin ý kiến nhân dân, các chuyên gia giàu kinh nghiệm đã tâm huyết phản biện, chỉ rõ từng ưu, nhược điểm của công trình nên cuối dùng dự án phải dừng lại. Hay trường hợp Bức phù điêu theo dòng lịch sử và văn hiến Bắc Ninh-Kinh Bắc tại thành phố Bắc Ninh cũng được đánh giá là một dự án nghệ thuật công cộng đặc sắc từ nội dung đến hình thức biểu hiện, song do vị trí đặt trên đường Ngọc Hân Công Chúa khuất tầm nhìn, lại thiếu tính kết nối với không gian xung quanh nên việc phát huy giá trị rất mức độ.
Nêu một vài dẫn chứng để thấy nghệ thuật công cộng không đơn giản là trang trí, tô vẽ lên tường, đắp phù điêu hoặc dựng tượng đài, mà là tổng hòa của nhiều yếu tố liên quan cảnh quan môi trường, trong đó có sự tham gia của nhiều thành phần với yêu cầu cao về tầm nhìn của chủ dự án, sự sáng tạo của người nghệ sỹ, công tác tham vấn, giám sát, phản biện của các kiến trúc sư, nhà khoa học, đặc biệt là quá trình thẩm định, tiếp nhận của cộng đồng địa phương.
Trong tác phẩm “Bắc Ninh - hồn phố, hồn nhà”, khi bàn về mỹ thuật trong không gian công cộng, kiến trúc sư Nguyễn Huy Phách từng nêu quan điểm: Bộ mặt đô thị, nông thôn là một bản hòa tấu của tổng thể kiến trúc, quy hoạch, điêu khắc và trang trí mỹ thuật. Việc kết hợp kiến trúc và mỹ thuật là vấn đề tất yếu trong quy hoạch xây dựng, cần phối hợp chặt chẽ từ các khâu ban đầu là lập quy hoạch cho tới khi thi công công trình cụ thể như tượng đài, tranh gốm, biểu tượng... đến những việc thường xuyên là chỉnh trang đô thị. Với Bắc Ninh, điều này thực sự có ý nghĩa quan trọng, cần thiết, cấp bách và cũng là một việc phức tạp đòi hỏi kiến thức am hiểu thật sâu, thật rộng của nhiều cấp, ngành khoa học và nghệ thuật với sự tham gia của nhiều kiến trúc sư và họa sỹ, trong đó người thiết kế phải có cây gậy chỉ huy của người nhạc trưởng.