Lời ca Quan họ rộn rã một vùng quê

 Có một làng nhỏ nằm nép mình bên bờ sông Ngũ Huyện Khê. Sông Ngũ Huyện Khê còn có tên sông Thiếp đầy ắp những chuyện tình lãng mạn, đồng thời cũng là địa danh để các nghệ sĩ cảm hứng sáng tác thi ca.

Ngôi đình của làng thờ Đức thánh Tam Giang, mặt nhìn về hướng Đông-Nam. Ngôi chùa ở đầu làng, mặt nhìn về hướng Tây-Nam. Trước mặt đình và chùa là ao làng-nơi tụ thủy tạo phúc cho cả làng. Đó là làng Đào Xá, một trong 49 làng Quan họ gốc thuộc thành phố Bắc Ninh. Ngoài cái chung của lề lối chơi quan họ như các làng quan họ gốc khác, quan họ Đào Xá còn có những nét riêng biệt.

Đào Xá có nghề thủ công làm giấy dó nhiều trăm năm nay. Giấy dó Đào Xá là một vật chất chuyên chở những tình cảm mặn mà với quê hương đất nước của các họa sĩ dân gian tranh Đông Hồ. Giấy dó Đào Xá đã giúp cho các dòng họ nhớ được cội nguồn qua những dòng chữ của gia phả. Giấy dó Đào Xá còn đóng vai “ông tơ bà nguyệt” xe duyên cho cô hàng xén với ông đồ nho dậy học ở các làng quê qua việc mua giấy để viết những sáng tác văn chương. Phải chăng nghề thủ công làm giấy dó là cơ sở để Đào Xá sớm tiếp thu văn hóa Quan họ và lối hát ở đây cũng có nét riêng, khác các làng quan họ trong vùng. Nhạc sĩ Đức Miêng, người nghiên cứu sâu về dân ca quan họ, sau khi tiếp xúc với những nghệ sĩ quan họ cao tuổi Đào Xá đã viết: “Gái làng Đào Xá hát hay chính là sự sáng tạo dân gian trên cơ sở truyền thống, tạo nên một lối hát mà chúng ta gọi là có hồn (có mầu)”. Tìm hiểu các nghệ nhân Đào Xá, nhạc sĩ viết tiếp: Cụ Bé, cụ Tiêu đã từng nói: “Nghe thiên hạ ca để mình nhập tâm nghĩ ra cách hát của mình”.

Trước đây, chiều chiều, làng Đào Xá lại vang lên tiếng chầy giã dó (nguyên liệu làm giấy) choang choác nhịp một. Khi mặt trời lặn còn chừng một con sào thì những cô gái Đào Xá thân hình cân đối, nước da trắng hồng, sắn váy cao quá đầu gối lội xuống bến sông Ngũ Huyện Khê đãi dó. Tiếng khua tay vào rá đãi dó nghe tum tum ăn nhịp với tay cầm cạp rá bên kia đẩy rá lên xuống theo nhịp, tạo nên những lớp sóng xô vào bờ sông dào dạt. Bạn trai làng và có cả bạn trai thiên hạ cứ chiều chiều lại lượn trên đê. Chắc hẳn là do sự quyến rũ của “hoa đất” hoặc ngất ngây của những âm thanh xao xuyến và sự náo nhiệt chỉ có ở Đào Xá. Chập tối, khi cho bột dó vào “tầu” (bể) nước, hai người cầm hai đoạn nứa tép dài trên một mét đứng hai bên thành tầu kéo cho bột dó tan ra. Một âm thanh giòn giã theo nhịp phát ra từ động tác kéo dó này. Và khi xeo giấy, động tác của đôi bàn tay tài hoa của những cô gái Đào Xá cũng đúng nhịp từ múc bột giấy vào khuôn, lắc lắc khuôn để bột giấy ăn vào liềm xeo đến đặt từng tờ giấy lên đống. Phải chăng những nhịp điệu của nghề làm giấy đã tạo cho quan họ Đào Xá có nhịp điệu riêng, độc đáo. Buổi tối, các cô gái Đào Xá lại tụ tập nhau bóc giấy trong ánh sáng của ngọn đèn dầu. Đây là điều kiện để các cô gái Đào Xá học ca quan họ. Và cũng chính từ nơi đây đã sáng tạo ra những làn điệu quan họ riêng của Đào Xá, góp phần làm phong phú cho kho tàng chung của quan họ Bắc Ninh.

Quan họ bao giờ cũng gắn với hội chùa. Chùa làng Đào Xá có nhiều trăm năm nay và tổ chức hội chùa vào ngày mồng bảy tháng giêng âm lịch hàng năm. Dân làng quy định: mỗi hộ trong làng làm một mâm cỗ chay, sáng mồng bảy tháng giêng đem ra chùa cúng Phật, sau đó mời khách thập phương. Thế là một cuộc thi đua ngầm làm cỗ to và ngon giữa các hộ trong làng để phục vụ ngày hội mỗi năm một tăng. Đây đòi hỏi phải có nghệ thuật nấu nướng, nghệ thuật ẩm thực. Các liền chị quan họ trong các gia đình lại có dịp trổ tài trong công việc này. Nhiều gia đình có mâm cỗ chay ba bốn tầng bát đĩa, đủ các loại bánh chay, cỗ chay làm từ sản phẩm của nhà nông. Sáng sớm, cả làng đã mang cỗ ra chùa. Các liền chị quan họ nón thúng quai thao, mặc áo mớ ba mớ bảy, thắt lưng bao được cài chiếc xà tích... đứng ở cổng chùa đón khách thập phương về trảy hội và mời hưởng hương vị đồng quê do bàn tay mình chế biến. Nhã nhặn và thanh lịch, tài ba và khéo léo, nồng nàn và đằm thắm... trước mấy ngày chính hội, các liền chị đã sang làng Trà Xuyên, Khúc Toại, Đồng Mật, Hữu Chấp, Thị Cầu, Yên Mẫn, Hòa Đình, Khả Lễ, Xuân ổ..., là các quan họ kết nghĩa có nhời mời nên chả nhà nào bị ế cỗ, ai cũng tự thấy mình được lộc đầu xuân. Các liền chị mời các bạn quan họ “ca sự tại chùa” rồi ca quan họ dưới thuyền trên dòng sông Ngũ Huyện Khê, tiếp đó chiều tối mời vào các “nhà chứa” hát canh cho đến hết đêm. Cho nên cái được lớn nữa là qua ngày hội, Đào Xá lại tiếp nhận được nét văn hóa quan họ của các miền để tự nâng mình và trở thành bản sắc riêng.

Nghề thủ công làm giấy dó ở Đào Xá vẫn đang đà tăng trưởng. Hội chùa vẫn mở hằng năm. Quan họ Đào Xá được các thế hệ đời sau kế thừa và phát triển. Chi hội Người cao tuổi (NCT) Đào Xá đã thành lập Câu lạc bộ (CLB) Quan họ NCT nhiều năm nay để phát huy bản sắc văn hóa quan họ và dân ca quan họ Bắc Ninh. CLB có ba thế hệ: lớp nghệ nhân cao tuổi gồm các cụ chơi quan họ từ giữa thế kỷ trước và đã trên 80 tuổi; lớp giữa có độ tuổi từ 60 trở lên gần 80 là những nghệ nhân ca hay, sáng tác giỏi; lớp thứ ba là lớp người dưới độ tuổi 60. Nghệ nhân cao tuổi Đào Xá truyền lại những lời ca, cách đối đáp và lề lối chơi quan họ cho các thế hệ sau. Và các thế hệ này không những tiếp thu được cái tinh túy của quan họ, mà còn nâng lên làm cho quan họ Đào Xá ngày càng đơm hoa kết trái.

Giờ đây, CLB quan họ Người cao tuổi Đào Xá có trách nhiệm giữ gìn bản sắc văn hóa quan họ, dân ca quan họ của làng và làm nòng cốt xây dựng phong trào quan họ. Những kỳ thi hát quan họ của tỉnh, của Đài truyền hình Bắc Ninh, quan họ Đào Xá đều tham dự và giành được nhiều giải thưởng ở thứ hạng cao. Nhiều kỳ hội Lim, quan họ Đào Xá được dựng trại ở núi Lim. Phong cách đón tiếp khách, giọng ca đặc sắc của quan họ Đào Xá đã làm say đắm nhiều khách quốc tế và trong nước về trảy hội. Năm 2008, quan họ Đào Xá được Sở Văn hóa-Thể thao-Du lịch quay phim làm tư liệu cho việc đề nghị Tổ chức văn hóa, khoa học, giáo dục của Liên hiệp quốc (UNESCO) công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thế giới.

Người cao tuổi Đào Xá đã góp phần làm cho quan họ trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu được ở làng. Bề bộn công việc ở một vùng làng nghề nhưng nhân dân ở đây ai cũng biết ca quan họ, biết thưởng thức quan họ. Quan họ làm cho con người Đào Xá thấy yêu cuộc đời, yêu làng xóm, yêu quê hương.

Nguyễn Khang