Lúa tháng năm kén tằm vàng óng...

Tự nhiên nhớ đến câu này trong một bài hát từ thuở nào nào khi nhớ lại giấc mơ đêm qua. Trong giấc mơ tôi thấy nhà mình nuôi mấy nong tằm to lớn. Những nong tằm vào độ chín ưng ửng vàng đang quấn quện chuẩn bị nhả tơ. Tằm chín không phải vất vả chạy dâu nữa, mọi người tất bật chuẩn bị quay tơ...

Những hình ảnh đan xen trong giấc mơ đưa tôi về những năm thơ bé, có thời mấy chị em cũng học nuôi tằm, nhưng chỉ học đến đoạn đó thôi mà không ươm tơ, kéo kén...
Mẹ bảo “Làm ruộng ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng”. Mấy chị em thắc mắc sao người xưa lại nói như vậy. Mẹ mới bảo là do nuôi tằm vất vả hơn làm ruộng rất nhiều. Ngày đó làm ruộng chủ yếu dựa vào sức người, không có máy móc hỗ trợ. Điện thắp sáng còn chưa có, dầu ma rút dùng để thắp đèn còn tiết kiệm thì nói gì đến máy cày, máy bơm nước, máy tuốt lúa... Sức kéo cày trông vào trâu bò, mà muốn có trâu bò thì phải chăn nuôi, chăm bẵm quanh năm, tốn rất nhiều công sức... Người làm nghề nông rất yêu quý con trâu “ đầu cơ nghiệp”; “làm ruộng không trâu, làm dâu không chồng”, không có trâu để cày ruộng thì vất vả cơ cực lắm... Nghề làm ruộng vất vả như vậy mà nghề trồng dâu nuôi tằm còn vất vả gấp bội lần. Mấy chị em tôi chỉ trải nghiệm một phần của nghề nuôi tằm, đó là chỉ nuôi thôi mà không để tằm kéo kén, ươm tơ...
Tằm giống cũng được nhà bạn ươm sẵn, chỉ một vài lá giống trên chiếc lá dâu vừa lòng bàn tay mà ươm thành một nong to, nếu nuôi trên giần trên mẹt thì cả mấy chiếc. Tằm mới nở bé như đầu chiếc kim khâu, qua một vài ngày đã lớn bằng cái tăm, rồi bằng cọng lá... Tằm còn nhỏ thì kén lá dâu non mềm, thái nhỏ rắc đều lên mặt nong. Lá dâu phải sạch và khô, thái to dần qua mỗi ngày, đến kỳ tằm ăn rỗi thì phải chọn lá dâu bánh tẻ và để nguyên cả lá. Mỗi lần cho tằm ăn là xếp kín đều một lượt phủ trùm lên con tằm, chúng sẽ ăn dần lên.
Trong con mắt trẻ thơ của tôi, nuôi tằm rất vui vì nó lớn rất nhanh, lúc bé thì nó lớn lên mỗi ngày, còn khi chuẩn bị ăn rỗi thì cảm nhận nó lớn hơn mỗi giờ. Đến lúc chúng ăn rỗi thì ăn rào rào, ăn liên tục và rất nhanh. Nhanh đến độ mà trải lá dâu ở góc này, hết một lượt thì quay lại trải lượt mới. Tằm ăn rỗi là đã lớn lắm rồi, chỉ vài ba ngày sau là chín. Những con tằm màu trắng xanh bò nghều ngào khắp mặt nong dần dần chuyển sang màu vàng. Vàng nhè nhẹ, ưng ửng từ giữa thân và lan đều ra, đậm dần hơn, đến khi cả thân vàng rõ lên là tằm đã chín. Lúc này tằm không ăn nữa mà nằm nghỉ ngơi chuẩn bị nhả tơ làm kén.
Lứa đầu nuôi thì háo hức vui thích, hồi hộp theo dõi từng ngày. Nào là hái lá dâu, thái lá, thay nong vệ sinh, mắc màn tránh muỗi... Đến lứa hai, lứa ba thì thấy vất vả quá, tằm ăn rỗi thì chạy khắp xóm trên làng dưới để xin lá dâu, những cây dâu hái trụi mà tằm vẫn chưa chín, lại phải đi hỏi xin ở xa hơn... Có lứa gần đến ngày tằm chín mà không biết tại sao tằm lại lịm đi chết cả loạt...
Vì không gần làng nghề canh cửi, nên chị em tôi chỉ nuôi đến đoạn tằm chín là thu hoạch. Mẹ mang tằm chín trần qua nước sôi, rửa sạch và chế biến các món ăn hoặc ngâm rượu cho bố dùng. Cũng có khi ngâm sơ qua rượu rồi lấy ra rang săn làm món ăn. Món tằm rang thơm ngậy bùi bùi khác với món nhộng tằm vì còn nguyên tơ vàng óng, kết thành miếng dẻo dẻo béo béo mà đến bây giờ tôi vẫn nhớ nguyên vị.
Nhộng tằm thì chúng tôi được ăn thường xuyên vì người ta thường bán ngoài chợ. Họ buôn từ các làng chuyên canh ven sông Cầu, sông Đuống mang về bán khắp các chợ quê xa gần...
Ở Bắc Ninh có nhiều làng có nghề canh cửi, nhưng tôi nhớ nhiều về làng Vọng Nguyệt, xã Tam Giang, huyện Yên Phong ven sông Cầu. Vì đó là quê hương của nhà văn Ngô Thực, bạn của bố tôi. Bố tôi đã có những chuyến về thăm quê ông chơi cả mấy ngày. Ông kể đêm ở Vọng Nguyệt tĩnh mịch làm nổi rõ tiếng quay tơ kẽo kẹt, lách ca lách cách. Những người phụ nữ nhẫn nại vừa đẩy bếp lửa vừa kéo sợi tơ lên guồng quay từng vòng, từng vòng… Nhộng tằm vừa mới vớt ra rất thơm ngon béo ngậy. Ông được nhà văn Ngô Thực mời rượu nhắm với nhộng tằm vừa ra lò còn nghi ngút khói...
Bữa cơm có món nhộng tằm rang lá chanh là quà quê từ Vọng Nguyệt bố mang về khiến mấy chị em cứ suýt xoa mãi, cũng là điểm nhớ thôi thúc tôi sau này về chơi ở làng Vọng Nguyệt nhiều lần. Và tôi có hiểu biết hơn chút xíu về nghề trồng dâu nuôi tằm. Người nuôi tằm làng Vọng Nguyệt lý giải “Nuôi tằm ăn cơm đứng” là vì nuôi tằm đòi hỏi sự cẩn thận và tỉ mỉ cao. Ruộng trồng dâu phải cách xa các ruộng trồng cây có tính đắng cay như ớt, gừng, riềng... Và cách xa các ruộng trồng màu hay phun thuốc bảo vệ thực vật khác. Lá dâu không những sạch mà còn phải khô và tươi mới. Có khi đang ăn cơm mà thấy trời có dấu hiệu chuẩn bị mưa là phải bỏ dở bữa ăn để chạy đi hái dâu. Mùa mưa thì phải hong phơi lá dâu cho khô hết nước mới cho tằm ăn.
Ngày trước đến Vọng Nguyệt là thấy bạt ngàn bãi dâu trải dọc triền đê sông Cầu. Ngày nay nghề nuôi tằm mai một nên phần lớn diện tích trồng dâu chuyển sang trồng cây ăn quả. Một số gia đình còn nuôi tằm bây giờ cũng thay đổi rất nhiều, người ta nuôi thêm giống tằm tơ trắng cho năng suất cao hơn, nhộng to nhưng không thơm ngon béo ngậy như giống tằm tơ vàng.
Thông tin từ người bạn ở làng cho biết: Vọng Nguyệt bây giờ chỉ còn lại hai gia đình làm nghề ươm tơ với hơn chục lao động. Vì dân trong làng không còn mấy nhà nuôi tằm nên họ phải thu mua kén từ các tỉnh xa về sản xuất...
Nhớ nghĩ về làng Vọng Nguyệt, đôi khi tôi thấy tiếc nuối về nghề trồng dâu nuôi tằm, ươm kén kéo tơ có bề dày lịch sử cả nghìn năm, cái nghề tạo nên phẩm chất nết na dịu hiền, chịu thương chịu khó của biết bao thế hệ phụ nữ suốt một vùng Kinh Bắc. Cái nghề khiến người ta liên tưởng đến những nhân vật phụ nữ huyền thoại đi vào lịch sử vùng Kinh Bắc như Nguyên Phi Ỷ Lan, Vua Bà Thủy tổ Quan họ...