Luy Lâu - Trung tâm luyện kim, đúc trống đồng lớn nhất Việt Nam

Luy Lâu (thuộc phường Thanh Khương, thị xã Thuận Thành) là tòa thành cổ nằm bên bờ sông Dâu xưa, vốn là trị sở của quận Giao Chỉ và thủ phủ của cả Giao Châu, là trung tâm chính trị, kinh tế, thương mại, trung tâm tôn giáo cổ xưa của Việt Nam. Không chỉ là khu di tích lịch sử văn hóa có quy mô lớn và phong phú bậc nhất nước ta trong thiên niên kỷ thứ Nhất, thành cổ Luy Lâu còn là đối tượng quan trọng hàng đầu trong việc nghiên cứu, tìm hiểu lịch sử, văn hóa Việt Nam.

Các nhà khoa học nghe báo cáo sơ bộ kết quả khai quật khảo cổ học tại thành cổ Luy Lâu tháng 12-2024.

Giới khoa học phân tích: “Luy Lâu là tên phiên âm cổ của Dâu, một trong những bộ lạc lớn và quan trọng hợp thành nước Văn Lang - Âu Lạc... Bộ lạc vùng đất bãi sông Dâu, sông Đuống vốn làm nông nghiệp, trồng dâu, chăn tằm, dệt vải. Và Dâu trước thời Hán xâm lược có thể đã là trung tâm kinh tế, trung tâm buôn bán như một trị trấn”. Trong Lịch sử Việt Nam tập 1 (1985), nhóm tác giả Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh nhận định: “Trung tâm Luy Lâu có thể được hình thành do sự viếng thăm của những thương nhân và tăng sĩ Ấn Độ theo thuyền mà tới bằng đường biển và đường sông”. Còn theo học giả Đào Duy Anh: “Luy Lâu được coi là “cái ổ từ đó người Việt Nam tràn ra chiếm lĩnh miền trung châu”...
Là đô thị lớn vào loại bậc nhất ở miền Bắc Việt Nam, có số lượng và loại hình di tích, di vật phong phú và đa dạng, thành cổ Luy Lâu thu hút sự quan tâm chú ý của giới nghiên cứu khảo cổ học trong và ngoài nước. Năm 1998, TS. Nishimura Masanari (Nhật Bản) đã phát hiện 1 mảnh khuôn đúc trống đồng đầu tiên trong khu vực thành Nội. Phát hiện này gây chấn động giới khảo cổ học, hé mở cho giới nghiên cứu hy vọng sẽ tìm thấy các dấu tích của một trung tâm đúc trống đồng ngay trong lòng thành cổ Luy Lâu.
15 năm sau, trong các đợt khai quật năm 2014 và 2015, Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với Đại học Đông Á (Nhật Bản) đã phát hiện hàng trăm mảnh khuôn đúc trống đồng nằm nguyên vị trong tầng văn hóa. Phát hiện này đã cung cấp bằng chứng thuyết phục cho thấy trống Đông Sơn được đúc ở ngay trung châu Bắc Bộ và mở ra cơ hội để tìm hiểu một cách thấu đáo về quy trình đúc trống của người Việt cổ.
Cuối năm 2024 vừa qua, Bảo tàng lịch sử Quốc gia tiếp tục phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bắc Ninh tiến hành khai quật ở vị trí phát hiện khuôn đúc trống đồng trong thành cổ Luy Lâu nhằm tìm hiểu sâu hơn về sự phân bố của công xưởng luyện kim cũng như các vấn đề liên quan đến hoạt động đúc trống đồng. Diện tích hố khai quật gần 60m2, độ sâu trung bình trên 1,4m bao gồm 5 lớp chính với các giai đoạn lịch sử từ thời Lục Triều (thế kỷ 3 - 6) đến đầu thời Nguyễn (thế kỷ 19). Trong hố khai quật xuất lộ các vết tích nền đất đắp vào thế kỷ 3 - 6, giếng đất thời Trần (thế kỷ 13 - 14) và đặc biệt là dấu vết của xưởng luyện kim, đúc trống đồng. Qua vết tích, giới nghiên cứu xác định đây là bãi thải của xưởng luyện kim đúc trống đồng, các mảnh khuôn đúc trống đồng, mảnh nồi nấu đồng, mảnh ghi lò, xỉ đồng, xỉ sắt, chân kê, nắp lò...
Căn cứ vào diễn biến địa tầng, các dấu vết vật chất xuất lộ trong các hố khai quật cho thấy hoạt động của công xưởng nơi đây tồn tại trong hàng trăm năm, phân bố khá rộng trong khu vực giữa thành Nội. Với hơn 2300 mảnh khuôn tìm được trong lần khai quật này, phần lớn là mảnh khuôn đúc trống đồng, trong đó có loại khuôn đã được sử dụng đúc trống với bề mặt cháy xám cứng và khuôn mới sấy cứng chưa được sử dụng, có bề mặt màu hồng nhạt, khá bở. Đáng chú ý, đoàn khảo cổ đã tìm thấy một mảnh khuôn đúc ngoài của mặt trống đồng khá lớn, có đầy đủ họa tiết trang trí từ tâm trống ra vành ngoài, cùng với các mảnh khuôn ở vị trí tang, thân và chân trống, giúp bổ sung nhận thức và nhìn nhận một cách chính xác về trống đồng đúc tại Luy Lâu. Qua nghiên cứu đối sánh, các nhà khảo cổ học nhận thấy, họa tiết trang trí trống Luy Lâu mang nhiều nét tương đồng với trống Thôn Mống, Đắk Glao hay Thôn Bùi...
Kết quả khai quật khảo cổ học đã đem lại nhiều nhận thức mới và khẳng định: Trong quá trình tồn tại của di tích thành cổ Luy Lâu vào giai đoạn hưng thịnh nhất là thế kỷ 3-6, nơi đây từng có một trung tâm luyện kim, đúc đồng lớn nhất và duy nhất ở khu vực Bắc bộ, quy mô công xưởng lớn tập trung ngay trong khu vực thành Nội. Đến nay, với hàng nghìn mảnh khuôn đúc trống được phát hiện, cho thấy thành cổ Luy Lâu là nơi duy nhất trên thế giới phát hiện được số lượng lớn các mảnh khuôn đúc trống đồng.
Nhiều năm nghiên cứu và từng tham gia khai quật khảo cổ học tại thành cổ Luy Lâu, PGS.TS Đặng Hồng Sơn, Trưởng Bộ môn Khảo cổ học, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng: Quá trình khai quật khảo cổ học đã dần khám phá, giải mã những bí ẩn lịch sử và chứng minh bên cạnh vai trò là đô thị, trung tâm văn hóa, tôn giáo lớn, nơi giao thương buôn bán diễn ra sôi động, Luy Lâu còn là một trung tâm đúc đồng lớn của Việt Nam. Đây là một kết quả cực kỳ quan trọng cần được quan tâm bảo tồn nghiên cứu để tiếp tục giải mã bí ẩn về mối quan hệ, sức mạnh của văn hóa bản địa qua việc sử dụng trống đồng như một biểu tượng cho sự ràng buộc quyền lực của những thủ lĩnh địa phương tại Luy Lâu. Các cấp chính quyền và cộng đồng địa phương cần chú trọng giữ gìn, phát huy giá trị của di sản đặc biệt quý báu này.
Thành cổ Luy Lâu, một trong những đô thị cổ lớn nhất Đông Nam Á, luôn ẩn chứa vô vàn bí ẩn chờ được khám phá. Cho đến thời điểm hiện nay, trong vùng phân bố của trống đồng từ nam Trung Quốc tới khu vực Đông Nam Á hải đảo, duy nhất có hai địa điểm phát hiện được khuôn đúc trống đồng là di tích thành cổ Luy Lâu ở Bắc Ninh và di tích Non Nong Hor (Thái Lan). Trong đó, Luy Lâu phát hiện được hàng nghìn mảnh khuôn đúc trống đồng và các vật dụng liên quan đến hoạt động đúc đồng, càng khẳng định Luy Lâu là một trung tâm luyện kim, đúc đồng lớn mang rất nhiều giá trị cho việc nghiên cứu quá trình đúc trống đồng của người Việt cổ và sức sống mạnh mẽ của văn hóa Đông Sơn trong dòng chảy lịch sử dân tộc.