Một “góc khuất” trên cao nguyên đá Đồng Văn

Mã Pì Lèng tức “sống mũi con ngựa” là một trong tứ đại đỉnh đèo phía Bắc, đây là cung đèo hiểm trở bậc nhất Việt Nam dài 20 km thuộc xã Pả Vi và Pải Lủng, huyện Mèo Vạc và xã Tả Lủng, huyện Đồng Văn. Huyện Đồng Văn trước đây rất rộng lớn, bao gồm cả 4 huyện Quản Bạ, Yên Minh, Đồng Văn và Mèo Vạc ngày nay, bởi thế danh hiệu Công viên địa chất toàn cầu cao nguyên đá Đồng Văn mà UNESSCO công nhận chính là tài sản chung cần bảo tồn của cả 4 huyện này.
Vẻ đẹp Mã Pì Lèng đệ nhất hùng quan luôn là nguồn cảm hứng cho nhiều cây bút thăng hoa nhưng ít ai biết rằng, vẻ đẹp ấy còn “cứu sống” một người con gái đẹp mang tên Thào Mỷ. Thào Mỷ sinh năm 1933, người Mông mồ côi từ nhỏ, 13 tuổi bị mẹ nuôi bắt lấy đứa con trai 7 tuổi, trớ trêu thay bố thằng bé 7 tuổi ấy chính là kẻ giết bố Thào Mỷ để cướp thuốc phiện. Quẫn trí, Thào Mỷ bỏ trốn khỏi nhà chồng, điều mà khi ấy chưa một phụ nữ Mông nào dám làm. Lang thang trên con đường vô định giữa trập trùng núi đá tai mèo lởm chởm, Thào Mỷ mấy lần định ăn lá ngón tự tử, may thay khi bước lên đỉnh Mã Pì Lèng phóng tầm mắt xuống vực sâu, nhận ra dòng sông Nho Quế biếc xanh mang vẻ đẹp lạ kỳ và đầy sức cuốn hút, chị đã quyết sống!

Sông Nho Quế biếc xanh đoạn chảy qua hẻm Tu Sản nhìn từ đỉnh Mã Pì Lèng.

Rồi như mối nhân duyên, trong chiến dịch tiễu phỉ năm 1959 ở cao nguyên đá Đồng Văn, người phụ nữ Mông trẻ đẹp, sắc sảo và thông minh ấy đã được tổ chức chọn để dịch tiếng địa phương cho bộ đội Cụ Hồ. Nhà văn Nguyên Ngọc khi ấy có mặt trong đoàn quân đã may mắn gặp Thào Mỷ. Trong bút ký “Dọc đường”, Nguyên Ngọc ghi lại lần gặp đầu tiên khi Thào Mỷ vừa nhanh trí cắt dây chạy thoát về sau khi bị bọn phỉ bắt: “Chưa bao giờ tôi đứng trước một người con gái có sức hút mãnh liệt như vậy. Gọn gàng, nở nang, rắn rỏi mà mềm mại, đôi mắt hơi cười nhưng thấm đẫm một nỗi đau, một nỗi buồn tê tái nào đó cứ buộc mình phải đoán, phải cố tưởng tượng. Có một vẻ gì đó, ngay từ phút gặp đầu, vô cùng đắm đuối ở người con gái ấy”.

Nguyên Ngọc kể, chính Thào Mỷ dạy tiếng Mông cho bộ đội và nhà văn, đồng thời là học trò tiếng Kinh rất chuyên cần của Nguyên Ngọc. Họ gắn bó với nhau suốt một năm dài, cùng ăn mèn mén và uống rượu men lá, cùng đi bộ với nhau hàng nghìn cây số qua bạt ngàn núi đá tai mèo như: Pả Vi, Xà Lũng, Lũng Phìn, Phó Cáo, Xà Phình, Cán Trứ Lũng, Bát Đại Sơn… Nguyên Ngọc viết: Thào Mỷ càng đi càng đẹp, một vẻ đẹp rất lạ, cuốn hút vô cùng, khi im lặng trầm uất như ngọn núi Mèo cô độc, khi lẳng lơ như những bông hoa thuốc phiện quyến rũ, khi phấp phới như ngọn gió ào ạt trên đỉnh Sam Pun… Thật khó diễn tả được mối quan hệ của chàng trai xứ Quảng và cô gái người Mông như chính nhà văn thừa nhận: “Chúng tôi là bạn, là đồng chí, là anh em, là gì nữa… chính tôi và chị đều không biết”.
Tiễu phỉ thành công, Nguyên Ngọc về Hà Nội và đến năm 1962 thì vô Nam, để lại cao nguyên đá cùng Thào Mỷ một phần đời lãng mạn và đẹp đẽ nhất của mình.
Những kỷ niệm đẹp ở cao nguyên đá Đồng Văn được Nguyên Ngọc thể hiện trong tập bút ký “Mùa hoa thuốc phiện cuối cùng”. Nội dung bút ký hẳn có nhiều chuyện liên quan đến Thào Mỷ nên trong sổ tay công tác của chị có ghi một câu thật lạ lùng “Mùa hoa thuốc phiện cuối cùng ơi”.
Nhà văn Tô Hoài, người cũng gắn bó sâu đậm với núi rừng Tây Bắc, ông từng viết có lần đi thực tế ở Đồng Văn, gặp Thào Mỷ, thấy chị hỏi thăm Nguyên Ngọc một cách hồ hởi nhưng khi hay tin nhà văn đang trong bão lửa tiền tuyến phía Nam thì đôi mắt xanh nâu của người con gái đẹp im lặng, tiếp đó là những giọt nước mắt rơi…
Đoạn đời sau của Thào Mỷ cũng được Tô Hoài ghi lại trong hồi ký “Cát bụi chân ai”. Về việc công, Thào Mỷ làm cán bộ xã rồi phó chủ tịch huyện, từng ngồi ghế hội thẩm nhân dân tại phiên toà lớn xử vụ phỉ Đồng Văn… Về đời tư, Thào Mỷ yêu nhiều và người yêu Thào Mỷ cũng rất nhiều, nhưng số phận đưa đẩy chị lấy một anh Lô Lô quê Lũng Cú, trẻ hơn gần chục tuổi, không biết chữ. Phó Chủ tịch huyện thì cũng là đàn bà Mông thôi, cứ phải chiều chồng hết mực, còng lưng lo cho nó cái ăn, lo cho nó cái rượu uống, nó có say rượu nằm thượt ra giữa đường núi đá chang chang thì cũng phải ngồi đó cầm ô che cho nó, nếu nó không tỉnh còn phải dìu phải cõng nó về nhà. Ấy vậy mà gã chồng vẫn đánh Thào Mỷ bầm dập. Vừa đánh vừa chửi vừa đuổi, vậy mà Thào Mỷ vẫn yêu thương nâng niu và chăm bẵm như con.
Tháng 4 năm 1991, Nguyên Ngọc trở lại Mèo Vạc gặp Thào Mỷ sau 30 năm, lúc này Thào Mỷ đã về hưu, bán nước ngay sát Uỷ ban huyện Đồng Văn. Nguyên Ngọc viết: “Chúng tôi không nói được gì nữa. Thào Mỷ cúi xuống lục tìm một vật gì đó trong thúng hàng lộn xộn, chắc là để giấu đi một nỗi niềm xúc động bất ngờ. Hồi lâu chị mới ngẩng mặt lên thì thào: “Vậy mà em tưởng anh đã hy sinh rồi. Và chúng tôi lại ngồi im lặng. Tôi ngồi gần Thào Mỷ, cách vài gang tay nhưng giữa chúng tôi là 30 năm dâu bể. Vậy mà người đàn bà ấy vẫn đẹp một cách lạ lùng…”.
Khi nhà văn Nguyên Ngọc gặp lại Thào Mỷ tháng 4-1991 thì người chồng trẻ nát rượu của chị mới qua đời. Nguyên Ngọc rất ngạc nhiên, người chồng cục súc đánh đập chị đến bầm dập thân thể vậy mà khi nhắc đến chị vẫn dành cho chồng những lời yêu thương hết mực. Nguyên Ngọc đặt vấn đề, Thào Mỷ đã hạnh phúc thực sự hay là một sự cố gắng tuyệt vọng để níu lấy một bóng dáng hạnh phúc do chính chị tưởng tượng ra? Rồi Nguyên Ngọc tin Thào Mỷ hạnh phúc thực sự khi nhìn thấy gương mặt sáng tươi hồ hởi của người con trai và con dâu chị… Thời điểm tháng 4-1991 có lẽ là lần gặp cuối của nhà văn với Thào Mỷ, bà Thào Mỷ qua đời năm 2006.
Mùa xuân trên bạt ngàn núi đá Đồng Văn, bên những dòng xe nườm nượp khách du xuân phần đông là nam thanh nữ tú và tây ba lô, từ “góc khuất” cao nguyên đá lại mở ra những câu chuyện đời tươi mới và rất có hậu. Nhờ giúp đỡ của đồng nghiệp báo bạn, tôi đã gặp một nhân vật đặc biệt, một thủ lĩnh đoàn năng động, trẻ trung và xinh đẹp của huyện Mèo Vạc là chị Thào Thu Nga. Thu Nga là cháu nội bà Thào Mỷ, chị tốt nghiệp Đại học Văn hoá, trở về quê công tác nay là Bí thư Huyện đoàn. Lại như mối nhân duyên, thời gian học ở Hà Nội, một chàng trai đất Quan họ ở Thanh Khương, thị xã Thuận Thành say như điếu đổ cô gái Lô Lô nên đã tình nguyện bám nàng lên làm rể vùng núi đá Mèo Vạc đã hơn chục năm nay. Họ là một gia đình kiểu mẫu ở huyện Mèo Vạc. Thào Thu Nga kể, năm 2023 chị về Thuận Thành tới 6 lần… Chuyện về thủ lĩnh đoàn năng động Thào Thu Nga, xin được kể vào dịp phù hợp.
Đồng Văn là vậy, cao nguyên đá là như thế, nhưng đây mới là “góc khuất” nhỏ nhoi giữa vô vàn những điều thú vị đang chờ bạn khám phá, hãy thử xem!