Nét duyên Quan họ phường Thị Cầu

Quan họ phường Thị Cầu ca với Quan họ bạn tại sân chùa.

Trong khi các làng Quan họ gốc gọi tổ chức Quan họ ở làng xã là “bọn Quan họ” thì ở Thị Cầu gọi là “sân Quan họ”. Phụ nữ Thị Cầu có tiếng siêng năng, đảm đang, giỏi việc buôn bán. Vì vậy, từ đầu thế kỷ XX trở về trước, Thị Cầu chỉ có Quan họ liền anh, không có Quan họ liền chị. Những năm đầu thế kỷ XX, có hai liền anh Thị Cầu nên nghĩa trăm năm với 2 liền chị Điều Thôn (Đào Xá), 2 liền chị này đã thành lập một “sân Quan họ” mới, gọi là “sân trong”. Từ đó, Thị Cầu có hai sân Quan họ là “sân trong” (Quan họ nữ) và “sân ngoài” (Quan họ nam). Thời kỳ hoàng kim của Quan họ Thị Cầu có đến 5 sân Quan họ. Sân trong chỉ có một sân Quan họ nữ; sân ngoài gồm 4 sân Quan họ nam ở các xóm: Chu, Dải Áo, Đồng, Dừa. Các sân Quan họ này kết bạn với Quan họ ở các làng: Điều Thôn, Xuân Ái, Đống Cao, Khả Lễ. Vào những ngày đầu xuân năm mới và dịp Lễ hội chùa Điều Sơn (ngày 20 tháng Giêng), các sân Quan họ của làng đón các bọn Quan họ bạn từ các làng kết bạn tới chơi. Sáng sớm ngày khai hội, các bọn Quan họ của làng đã tề tựu ra đầu làng đón các bọn Quan họ rồi từng “sân” đưa bạn vào chùa lễ Phật, đưa bạn sang đền Điều Sơn lễ thánh. Sau phần lễ đều tổ chức hát Quan họ ngay ở chùa, trong đền rồi từng sân Quan họ Thị Cầu và từng bọn Quan họ kết bạn rủ nhau ra xem hội, ca với nhau ngay ở trung tâm hội. Buổi trưa, Quan họ khách về nhà chứa của Quan họ chủ xơi cơm, nghỉ ngơi và thường tổ chức hát canh suốt đêm tại nhà chứa của Quan họ chủ.
Trải qua trăm năm chơi Quan họ, Thị Cầu có nhiều thế hệ nghệ nhân nổi tiếng. Ngay đầu thế kỷ XX đã vang bóng trong vùng tên tuổi các liền anh như cụ Sáu Căn (Nguyễn Hữu Căn), cụ Ba Sơn (Nguyễn Văn Sơn), cụ Tư La (Phạm La), cụ Cả Vinh (Ngô Thế Vinh)… Rồi tiếp lớp nghệ nhân tài danh như các cụ: Nguyễn Văn Vinh, Nguyễn Văn Tý, Ngô Thế Tình, Nguyễn Hữu, Nguyễn Bảo, Nguyễn Văn Tống và các cụ bà: Khuê, Lựu, Soạn… Nghề chơi Quan họ được truyền tiếp tới ngày nay như anh Hai Cầu, anh Ba Thiện, anh Hai Bốt, chị Hai Nội, Tư Hoàn… Các thế hệ nghệ nhân Thị Cầu kế tiếp nhau đều nổi danh chơi Quan họ giỏi và có ý thức truyền nghề cho các thế hệ sau. Những năm 1970-1971, nhiều nghệ nhân Quan họ Thị Cầu đã truyền dạy Quan họ cho lớp diễn viên, nhạc công của Đoàn Dân ca Quan họ Bắc Ninh.
Thị Cầu còn nổi tiếng với nhiều giọng Quan họ được các nghệ nhân sáng tác. Xưa nơi đây có phường tuồng, nhiều người vừa đi chơi Quan họ, vừa sáng tác Quan họ lại vừa tham gia diễn viên phường tuồng, vì vậy, nhiều bài bản Quan họ do Thị Cầu sáng tác mang đậm chất tuồng. Thị Cầu lại có cả hát văn và có nhiều liền anh Quan họ biết hát văn nên có một số bài bản Thị Cầu kế thừa và sáng tạo từ hát văn. Nhiều giọng Quan họ được sáng tác trong những năm đầu thế kỷ XX ngày nay vẫn được lưu truyền, tiêu biểu như các cụ Tư La (Phạm La) và Cả Vịnh (Ngô Thế Vịnh), hai cụ đã sáng tác 10 giọng Quan họ nổi tiếng: Con chim thước; Còn giời còn nước còn non; Gọi đò; Lỡ duyên Chức nữ - Ngưu Lang; Chè mạn hảo; Cây Kiêu bổng; Bây giờ chia rẽ đôi nơi; Vui bốn mùa; Đàn ca; Mười nhớ. Ngoài ra còn nhiều giọng Quan họ khác cũng được truyền đến nay do người Thị Cầu sáng tác như: Còn duyên, Hạnh Nguyên, Giăng thanh gió mát, Phùng quan tế hội…
Ngày nay Thị Cầu là nơi sầm uất phố phường nhưng Quan họ nơi đây vẫn được kế tiếp, phát triển với sự hoạt động tích cực của CLB Quan họ. Liền anh Lê Văn Trọng, Chủ nhiệm CLB Quan họ phường Thị Cầu chia sẻ: Từ năm 1995, ý tưởng thành lập CLB Quan họ phường Thị Cầu được xây dựng bởi các nghệ nhân, các anh hai, chị hai mẫu mực. Đến năm 1997, CLB Quan họ phường Thị Cầu chính thức được thành lập. Ban đầu, khi mới đi vào hoạt động thì CLB mới có hơn mười cặp anh hai, chị hai, dần dần số thành viên tăng đều đến nay đã có tới 70 thành viên…
Lời ca Quan họ Thị Cầu mượt mà, đằm thắm vẫn âm vang đều đặn vào ngày mồng 10 và 30 dương lịch hàng tháng tại nhà chứa Quan họ vào các dịp lễ hội xuân thu nhị kỳ, những giá trị tinh thần trong đời sống văn hoá, nét duyên dáng Thị Cầu hôm nay vẫn còn đó là minh chứng về sự trường tồn của Quan họ Bắc Ninh.