Nét xưa Bùi Xá

Trong lộ trình dựng xây quê hương giàu đẹp, người dân Bùi Xá (xã Ninh Xá, Thuận Thành) luôn quan tâm gìn giữ, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống quý báu. Những nét văn hóa tốt đẹp ấy trở thành hành trang, nền tảng để mỗi người dân thêm tự hào, tự tin trên bước đường xây dựng quê hương trong thời kỳ hội nhập.

Nem ngon làng Bùi Xá
Có lẽ, nhắc đến món nem làng Bùi Xá (nem Bùi) không chỉ người Bắc Ninh mà người ở nhiều vùng, miền khác cũng xuýt xoa mong được thưởng thức. Với nhiều gia đình, trên mâm cỗ Tết này hẳn không thể thiếu món nem Bùi thơm, ngon.
Về Bùi Xá dịp cuối năm thấy cảnh nhộn nhịp khác ngày thường. Từ đầu đến cuối làng người dân tấp nập chuẩn bị các nguyên liệu sẵn sàng cho đợt làm nem Tết. Trưởng thôn Bùi Xá, anh Phạm Hoàng Anh nói rằng: Thường ngày các hộ dân trong làng cũng khá bận rộn với nghề làm nem, nhưng những ngày Tết, nhu cầu về ẩm thực tăng cao, có hộ sản xuất hàng nghìn quả mỗi ngày vẫn chưa đủ cung cấp ra thị trường. Nghề làm nem truyền thống giải quyết việc làm cho hàng trăm lao động trong thôn, nhiều gia đình cũng nhờ làm nem mà khá giả, có điều kiện nuôi con cái ăn học, trưởng thành.
Theo các bậc cao niên, thủa ban đầu, có người làng nghĩ ra món thịt mỡ, bì lợn thái nhỏ như sợi bún rồi cuốn với bánh đa để ăn. Sau này, người làng mang thịt thái nhỏ ấy trộn với thính gạo, cùng nhiều gia vị khác, ăn cùng với lá sung tạo thành món nem như hiện nay.

Kinh nghiệm để có được nem ngon, đầu tiên phải chọn được lợn tươi, ngon mới mổ, tốt nhất là lợn gia đình tự nuôi. Sau đó phần thịt nạc, thịt mỡ và cả bì lợn thái nhỏ như sợi bún đem hấp cách thủy cho tới khi vừa chín. Gạo làm thính là gạo ngon, được ngâm trong nước vài giờ đồng hồ rồi vớt ra cho khô, sau đó đem rang cho đến khi vàng đều mới mang xay nhuyễn, mịn. Thịt, bì sau khi tẩm đủ gia vị đem trộn với thính và nắm thành từng nắm lớn, bọc lá chuối bên ngoài. Hiện nay, để bảo đảm vệ sinh, các quả nem được đóng trong túi nilon sạch và hút chân không. Khi ăn có thể gói nem bằng lá sung hoặc kèm lá đinh lăng chấm với tương ớt, mắm pha với tỏi, ớt… tùy vào sở thích của người thưởng thức. Những người làm nem trong làng cho rằng, nem được cho là ngon khi mở lá chuối gói ra có mùi thơm của thính gạo, khi ăn cảm nhận được độ quyện, dẻo, ngọt béo của thịt, vị bùi của lá sung…
Ở Bùi Xá hiện nay có khoảng 75 hộ làm nem để bán cho khách trong và ngoài tỉnh. Người dân trong làng mang nghề truyền thống đến nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước sản xuất phục vụ người dân, càng làm tiếng thơm của nem Bùi lan tỏa. Dù ở quê hay làm nghề ở đâu, người dân Bùi Xá vẫn bảo nhau phải giữ chữ tín, bảo đảm chất lượng, an toàn vệ sinh, để ngày càng có thêm nhiều người yêu thích và thưởng thức món ngon làng mình.

Giữ gìn nghệ thuật hát Trống quân
Ngoài nức tiếng với món nem ngon, ở Bùi Xá xưa nay còn nổi tiếng với nhiều nghệ thuật diễn xướng dân gian và nét văn hóa truyền thống tốt đẹp. Nghệ thuật hát Trống quân là một ví dụ.
“Tháng Tám anh đi chơi xuân/Đồn đây có hội trống quân anh vào”. Câu ca ấy như nhắn nhủ, mời gọi du khách đến với Bùi Xá để được đằm mình vào những câu hát Trống quân tàn đêm, suốt sáng.
 Theo các nhà nghiên cứu thì nghệ thuật hát Trống quân là loại hình dân ca thi tài đối đáp thông qua những câu hát giao duyên có nội dung trao đổi về kinh nghiệm sống giữa nam, nữ thanh niên. Nghệ thuật đặc sắc này xưa phổ biến ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng và trung du, miền núi phía Bắc. Hội thi hát Trống quân mang tính cộng đồng cao và đặc sắc. Đây là một hình thức diễn xướng dân gian được tổ chức chu đáo, có kết cấu theo trình tự lề lối quy củ, chặt chẽ gồm các chặng hát và lối hát phong phú. Lối chơi nghệ thuật này đòi hỏi người hát vừa phải thuộc nằm lòng bài bản vừa phải dày công luyện tập, có vốn hiểu biết và kiến thức rộng để đối đáp, ứng khẩu tại chỗ một cách tự do, ngẫu hứng. Chính điều này làm cho nghệ thuật hát Trống quân có sức hấp dẫn, lôi cuốn đặc biệt.
Trò chuyện cùng các bậc cao niên trong làng được biết, nghệ thuật hát Trống quân ở Bùi Xá có cách đây hơn 700 năm. Ở Bắc Ninh hiện chỉ người Bùi Xá còn giữ gìn nghệ thuật hát Trống quân. Năm 2016, hát Trống quân Bùi Xá được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Trống quân Bùi Xá có nét độc đáo, đặc sắc riêng với nhiều nơi khác, khi hát theo nhịp thập cửu (9/10) nhưng vẫn giữ được âm điệu của thể lục bát 6/8. Người hát ứng đối với nhau bằng câu hát, cùng trăm câu đố tài tình cho nên phải linh hoạt, nhanh trí. Cũng vì thế mà các cụ ở Bùi Xá thường gọi là “hát đố trống quân”. Trong quá trình đối ứng, các bên sẽ linh hoạt mở rộng chủ đề, hình ảnh về non sông đất nước, tình yêu lao động, yêu thương con người... Làng Bùi Xá thường sử dụng lối hát trống quân “giở giọng”, tức là hát được tất cả các loại hình dân ca, nhạc cổ của mọi miền. Mục đích là làm phong phú, sôi động hơn không khí của cuộc hát và vừa kiểm nghiệm được tài năng hiểu biết, giao lưu rộng của người thi hát.

CLB Trống quân Bùi Xá có nhiều hoạt động thiết thực, ý nghĩa trong việc bảo tồn, phát huy giá trị hát Trống quân.

Bà Lê Thị Chí, Chủ nhiệm CLB Trống quân Bùi Xá cho hay, xưa các cụ thường chọn bãi đất trống, đào hố rồi chôn vỏ ốc xuống để tạo âm thanh. Giữa là thanh tre hoặc gỗ, hai bên có hai cọc nối với nhau bằng dây mây. Khi đánh vào dây bật xuống mặt hố chôn vỏ ốc tạo âm thanh phù hợp với lời hát… Chỉ khi vào những đêm trăng sáng nhất, đẹp nhất của mùa Thu thì hội thi hát Trống quân mới được mở và thu hút đông đảo trai gái trong thôn, người dân đến xem và cổ vũ. Cuộc hát kéo dài thâu đêm, đến sáng lại về đi làm, tối lại đi hát Trống quân. Cũng từ những cuộc hát ấy, nhiều trai thanh, gái lịch lên duyên vợ chồng, xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Hiện nay, nghệ thuật hát Trống quân có những đổi thay về hình thức diễn xướng. CLB Trống quân của thôn biểu diễn vào các dịp hội hè, đình đám, luyện tập để tham dự các hội thi, liên hoan hoặc phục vụ nhiệm vụ của thôn, của xã chứ không nhất thiết tổ chức vào mùa Thu. Trống cũng được cách tân cho phù hợp để biểu diễn ở nhiều nơi khác nhau.      
Để gìn giữ, phát huy nét văn hóa đặc sắc của làng, CLB Trống quân Bùi Xá được thành lập từ 1993. Hiện nay, CLB gồm 22 thành viên, người cao tuổi nhất 95 tuổi, trẻ cũng hơn 30 tuổi. Trong quá trình hoạt động nhiều thành viên cũng như tập thể CLB được các cấp ngành khen thưởng vì thành tích bảo tồn phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Hoạt động của CLB khá sôi nổi và được mở rộng thu hút nhiều người trẻ tuổi tham gia sinh hoạt. CLB mở lớp truyền dạy nghệ thuật hát Trống quân cho hàng trăm học sinh các trường Tiểu học, THCS xã; một số thành viên gạo cội được huyện mời dạy lớp Trống quân cho học viên CLB văn nghệ của các xã, thị trấn... Trong quá trình phát triển, điều mong muốn nhất của nhiều thành viên CLB là nhận được sự quan tâm, tạo điều kiện về kinh phí hơn nữa của các cấp, ngành để CLB có thêm những hoạt động ý nghĩa, hiệu quả.
Về Bùi Xá hôm nay nhận thấy sự phát triển mạnh mẽ. Từ một làng quê thuần nông xưa kia, giờ đây Bùi Xá đang vươn mình, hòa nhịp phát triển cùng quê hương, đất nước. Những con đường bê tông to đẹp, những ngôi nhà cao tầng mọc san sát, cuộc sống đã đổi thay vươn lên ấm no, trù phú song sự thật thà, chất phác, nụ cười hiền hậu vẫn thường trực, lòng yêu nghệ thuật vẫn tiềm tàng trong mỗi người dân. Gìn giữ, phát huy nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của cha ông sẽ giúp Bùi Xá vững tin trên bước đường dựng xây quê hương văn minh, giàu đẹp.