Người đánh thức thanh âm dân tộc

Năm 1949 có chú bé 13 tuổi ở làng Thanh Bình, xã Xuân Lâm được tuyển vào đội tuyên truyền võ trang của huyện Thuận Thành. Tuy bé nhỏ nhưng chú có ngón đàn măngđôlin khá điêu luyện. Chẳng ngờ những ngày tham gia hoạt động cách mạng ấy lại gắn nghiệp đàn nhạc với chú suốt đời. Đó là nhạc sĩ Xuân Khải.

  Nhạc sĩ Xuân Khải tên thật là Đặng Xuân Khải, sinh năm 1936 trong gia đình nông dân, nhưng cụ thân sinh là người giỏi đàn. Vùng quê Thuận Thành hồi ấy còn có làng ca trù Thanh Tương đi hát được xâu tiền dài nên có ảnh hưởng tới các làng khác trong vùng về không khí âm nhạc dân gian. Làng Bùi có nhiều đào kép nổi tiếng, làng Khám cũng vậy. Đồng Ngư thì có những tay đàn sáo phục vụ đội rối nước. Vùng quê có nhiều hội hè nên múa hát cửa đình khá phát triển. Chính trong môi trường ấy mà Xuân Khải đã sớm biết đàn hát. Thế nhưng cuộc đời ông suýt chuyển sang ngả khác khi ông đi thanh niên xung phong làm đường sắt sau hoà bình. Do đàn giỏi nên ông lại được nhặt vào đội văn nghệ xung kích của đơn vị. Năm 1956 ông thi đỗ vào trường Âm nhạc Việt Nam, học ở khoa nhạc cụ dân tộc. Năm 1959 tốt nghiệp, ông được giữ lại làm giảng viên. Vừa dạy học ông vừa học nâng cao, đến năm 1977 ông được cấp bằng đại học nhạc cụ dân tộc đầu tiên của nước ta. Năm 1968 ông được cử giữ chức Phó chủ nhiệm khoa Nhạc cụ dân tộc, đến năm 1975 trở thành chủ nhiệm khoa. Là nhà giáo, ông có công biên soạn nhiều giáo trình giảng dạy một số nhạc cụ dân tộc. Với cống hiến trên lĩnh vực giảng dạy, năm 1990 nhạc sĩ Xuân Khải được phong danh hiệu Nhà giáo Ưu tú. Năm 1996 được phong Nhà giáo Nhân dân.

Nhạc sĩ Xuân Khải còn là người biểu diễn nhạc cụ dân tộc điêu luyện các loại đàn nguyệt, đàn tranh, đàn bầu. Đặc biệt, ông là nhạc sĩ sáng tác có tài. Âm nhạc của ông vừa mang âm hưởng dân gian, vừa có tính bác học. Cả đời ông luôn say mê sáng tạo với gần 200 bản nhạc các loại. Âm nhạc của ông còn được nhiều nước trên thế giới thu băng lưu hành, và ông trở thành hội viên Âm nhạc quốc tế tại Amsterđam. Tác phẩm của ông được lưu hành rộng rãi ở trong nước và được nhiều giải thưởng âm nhạc của Bộ Văn hoá - Thông tin và Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Năm 2001 ông được tặng giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật với các tác phẩm Chung một niềm tin (hoà tấu đàn nhạc), Quê ta (độc tấu đàn nguyệt), Cung đàn đất nước (độc tấu đàn bầu), Giữ trọn mùa xuân (độc tấu đàn tranh).

  Nhạc sĩ Xuân Khải đã đánh thức những thanh âm dân tộc. Thế nhưng ông đã hai lần bị tai biến mạch máu não. Ngày 12-1-2008 ông đã vĩnh viễn đi xa. Tuy nhiên, âm nhạc của ông vẫn réo rắt ngân vang cùng quê hương đất nước.

   (Theo sách Văn nghệ sĩ Bắc Ninh thế kỉ 20 được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh và giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật).

    Phạm Thuận Thành