Những nét nghĩa của từ “Quan họ”

Trong cuốn “Không gian văn hóa Quan họ”, tác giả, nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm - người được ví như “từ điển sống” về văn hóa Quan họ đã phân tích: Từ “Quan họ” là một hiện tượng đặc biệt. Mặc dù cùng chung một vỏ ngữ âm là “Quan họ” song thực chất từ này tồn tại hai nghĩa hoàn toàn khác nhau.

Thứ nhất, “Quan họ” là một danh từ định danh thông thường giống như tên gọi khác: Ví, Trống quân, Ca trù, Tuồng, Chèo... Khi nói dân ca Quan họ, văn hóa Quan họ, hát Quan họ, chơi Quan họ... thì Quan họ làm nhiệm vụ của một danh từ.
Thứ hai, “Quan họ” còn được sử dụng như một đại từ chỉ thái độ, quan hệ biểu cảm giữa những người Quan họ với nhau. Từ này tồn tại trong giao tiếp, trong lời ca. Chẳng hạn trong bài “Kẻ Bắc người Nam” có câu: “Bây giờ kẻ Bắc người Nam/Quan họ nghỉ chúng em ra về/Ngựa Hồ chim Việt biết làm sao đây”. Hoặc trong bài “Mặt trăng nay đã xế tà” như sau: “Mặt trăng nay đã xế tà, xin phép Quan họ để chúng em ra về kẻo con đường xa...”.
Đối với các loại hình dân ca khác, tên gọi khi xuất hiện trong lời ca vẫn làm nhiệm vụ của một danh từ chỉ tên gọi, chẳng hạn trong hát Trống quân: “Tháng Tám em đi chơi xuân/Đồn đây có hội Trống quân em vào”. Nhưng riêng ở loại hình văn hóa Quan họ thì danh từ “Quan họ” chỉ tồn tại trong khi gọi tên sinh hoạt. Còn trong lời ca và giao tiếp từ “Quan họ” được chuyển loại trở thành một đại từ chỉ người. Đó là một đặc trưng riêng chỉ thấy có trong văn hóa Quan họ.
Tập hợp nghiên cứu tất cả các từ có cùng vỏ ngữ âm “Quan họ” ở những lời ca trong cuốn “Dân ca Quan họ Bắc Ninh” của nhóm tác giả Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Viêm, Tú Ngọc đều cho thấy hầu hết từ này làm nhiệm vụ đại từ, chẳng hạn như: Hôm nay em bận việc nhà/ Lòng em bối rối tưởng là Quan họ sang”; hay “Ngồi rồi xe chỉ luồn kim/Thêu vào khăn mặt đưa tin Quan họ về...”.
Chính bởi sự xuất hiện phổ biến của đại từ Quan họ trong lời ca, trong giao tiếp mà khẳng định đã có sự chuyển loại chứ không đơn thuần là một hiện tượng tu từ. Đó là một đại từ nhân xưng ngôi thứ hai không hạn định số lượng. Tính chất “số lượng” của đại từ này phụ thuộc vào hoàn cảnh cụ thể mà người hát, người nói sử dụng. Có thể là cách gọi tế nhị, gián tiếp để chỉ một người và cũng để chỉ gộp khi định nói đến nhiều người. Và việc sử dụng danh từ tên gọi của loại hình văn hóa làm đại từ trong giao tiếp chứng tỏ đại từ “Quan họ” biểu hiện cho tính chất biểu cảm, thái độ trân trọng, đề cao bạn của người Quan họ.
Lý giải về nghĩa của danh từ “Quan họ”, tác giả Lê Danh Khiêm phân tích: Danh từ “Quan họ” chắc chắn ra đời cùng thời gian xuất hiện của sinh hoạt văn hóa Quan họ và gắn liền với nguồn gốc khởi thủy của Quan họ. Đó là bắt nguồn từ tục kết chạ giữa các làng xã. Đặc điểm nổi bật của tục kết chạ là những người ở các làng cùng chạ coi nhau như anh em ruột thịt, như họ hàng. Tính chất này được thể hiện rõ trong quy định nghiêm ngặt ghi trong khoán ước chung là trai gái hai làng kết chạ không được kết duyên thành vợ chồng. Thực tế xưa nay cũng chứng minh, Quan họ ở những làng cùng chạ cũng không bao giờ lấy nhau. Xuất phát từ cơ sở nền tảng này, tác giả Lê Danh Khiêm cho rằng: Nghĩa của danh từ tên gọi “Quan họ” là có quan hệ với nhau như họ hàng. Cách hiểu này vừa phù hợp với bản chất cơ bản ngọn nguồn sinh ra Quan họ, lại vừa phản ánh đúng bản chất nội tại của sinh văn hóa Quan họ.