Nơi quê còn nghệ thuật ca trù

“Ca trù” của nước ta được Unesco công nhận là “Di sản Văn hóa phi vật thể… cần bảo vệ khẩn cấp”. Đó là niềm vinh dự, song không khỏi có sự âu lo.

Vinh dự vì dân tộc Việt Nam có nền Văn hóa đậm đà bản sắc, biểu cảm tâm tình, ý nghĩ và nếp sống bằng những loại hình nghệ thuật tuyệt điệu, trong đó có “Ca trù”  bác học, cao sang, trên thế giới này không nơi nào có.

Âu lo bởi trải nhiều thăng trầm biến cải, nào chống xâm lược phương Bắc, nào chiến tranh khốc liệt trong thế kỷ XX dân ta nhiều mất mát lớn lao, trong đó có Văn hóa nghệ thuật… Và hình như “Ca trù” là loại hình bị lãng quên nhiều nhất.

Làm sao đây để khôi phục và phát huy môn nghệ thuật độc đáo và rất khó truyền dạy này. Dẫu nhà nước ta đã có sự quan tâm, giao trách nhiệm cho Ngành văn hóa, song thực trạng “Ca trù” vẫn chưa chăm lo xứng đáng, chưa ngang tầm với các môn nghệ thuật mà lịch sử và giá trị không thể so sánh.

Thật xót xa, nếu không khẩn cấp giữ gìn bảo vệ và thật lo ngại khi những lứa tuổi am tường, truyền bá ca trù đang vơi dần.

Bắc Ninh - cái nôi của nhiều môn Nghệ thuật đặc sắc như Chèo, Tuồng, Trống quân, Quan họ, Rối nước, Ca trù, nhưng riêng Ca trù đến nay chỉ còn một vài Câu lạc bộ hoạt động uể oải.

Tôi về xã Thanh Khương - Thuận Thành - Bắc Ninh nơi từng là cái nôi của Nghệ thuật Ca trù, thăm nghệ nhân Nguyễn Thị Thiệp, kép đàn Nguyễn Trọng Thỉnh và quan viên trống chầu Nguyễn Trọng Lộ, khi tôi ngỏ ý muốn nghe đôi điều về Ca trù, bà cụ mẹ ông Thỉnh, năm nay đã 91 tuổi vui vẻ hẳn lên: “Ồ thằng bố Thỉnh kể chuyện cho bác nghe đi”. Rồi cụ bảo: “Tổ nghiệp ở bên Thanh Tương cơ, đây Thanh Hoài còn vài nhánh. Ca trù hay lắm đấy bác ạ”. Thì ra ở đây còn không ít con, cháu, chắt, từng được thưởng thức ca trù, nên sự mến mộ khác hẳn.

Nhà ông Thỉnh treo lủng liểng những là Đàn đáy, Đàn tranh, Nhị, Sáo trống, ông kể: “Tôi và cụ Lộ - hai chú cháu - và cụ Thiệp đã đi biểu diễn ở nhiều nơi, bốn lần tham gia liên hoan ca trù ở Hà Nội, Bắc Ninh và được mời đi truyền dạy ở một số nơi như Gia Bình, Yên Phong, Hiệp Hòa (Bắc Giang) và Văn Giang (Hưng Yên). Cụ Nguyễn Thị - Thiệp năm nay 88 tuổi. 10 tuổi học ca trù, 13 tuổi đã đi biểu diễn. Bẵng đi khoảng ba mươi năm, gần như tắt lịm. Đến những năm tám mươi mới dần dà nhóm lại. Nay cụ được nhà nước phong Nghệ sĩ ưu tú (11-2015), được hưởng trợ cấp 1.800.000đ/tháng. Nhìn cụ Thiệp, dáng đi còn nhanh nhẹn, mắt còn tinh, tai còn thính. Tôi đồ rằng ngày xưa đào nương này hẳn đẹp vào hạng “cự phách”, bởi nay gần “cửu thập” vẫn đang hiện diện với lời ca, tay phách, diễn xuất dẫu chẳng thăng hoa vẫn giữ cốt cách “Ca trù”. Cụ Thiệp kể: “Ca trù hát rất khó, xưa học khổ lắm. Mở miệng sao cho thành chữ nhất (-) lấy hơi trong là chính. Tiếng hát vẫn âm - ư - vang rền mà miệng vẫn mím. Tư cách phải đoan trang, mắt không liếc ngang, liếc dọc, mà vẫn tình tứ, duyên dáng mặn mà”. Ông Thỉnh mở băng ghi hình, tôi nghe, nhìn, quả đúng như vậy. Hình như tất thảy các thành viên: Hát - phách, đàn, trống đang nhập hồn vào vai diễn quí phái. Tay gõ phách, gõ mà như múa, miệng hát, hát mà như tỏ bầy tâm sự. Hát làm sao thể hiện hồn thơ của các văn nhân, nho sĩ. Cụ Thiệp kể: “Hát sai âm điệu, lời văn, canh hát sẽ tẻ nhạt, sẽ không có “cắc” (tức là tiếng chát của quan viên cầm chầu) không có thẻ, tiền thưởng”. Tôi thưa: Đấy là biểu hiện nét đẹp của nghệ thuật ca trù, hát hay, tuyệt diệu, nhưng cử chỉ e ấp, sâu lắng, dịu dàng của người phụ nữ Việt Nam”. “Đúng thế. Có người nghĩ: “Cô đầu, con hát” không đứng đắn là sai, giọng hát luyến láy cho hay, tay phách phải giỏi”. Tôi nhớ có lần nghe cụ Thừa Nam, nguyên Chủ tịch huyện Thuận Thành thời chống Pháp, từng là tay sành Ca trù kể: “Tiếng phách giỏi là tiếng phách khi thưa, khi mau, róc rách như suối reo, ríu ran như chim hót” nay mới mục sở thị.

Ông Thỉnh đưa tôi xem cây “đàn đáy”. Thân dài 1,55m, nối liền một hộp gỗ cao 30cm, rộng 22cm không có đáy, 3 giây, gọi là “Hàng trung hiếu” (tiểu) phần dưới hơi thon. Trên thế giới hình như không nơi nào có chiếc đàn này. Nó tài tình ở chỗ - khi hòa quyện với trống phách, sẽ tạo nên âm thanh lạ lùng, khi vút lên, khi thăm thẳm… người nghe say đắm, quên hết sự đời (đã có quan viên cầm chầu, mải mê nghe, nhìn đến nỗi rơi cả roi chầu). Đến nay nhiều nhà nghiên cứu, vẫn chỉ biết thừa nhận, không có cây đàn nào khác có thể thay thế.

Cụ Nguyễn Trọng Lộ nghệ nhân trống chầu (cụ Lộ là chú ruột của kép đàn Trọng Thỉnh). Người chơi trống là người cầm chịch cho hát - phách, đàn, là người có vai trò đặc biệt, độc đáo nhất. Người cầm chầu phải là người có trình độ, có quyền chấm văn, thẩm thấu tiếng hát, điểm nhịp phách đàn. Xưa nếu là Hát cửa đình thường Tiên - Thứ chỉ, hoặc Chánh - Phó tổng, Lý trưởng hoặc nhà nho, nhà văn. Ở các điểm khác có thể là nhà buôn, hoặc người có hạng, bỏ tiền ra tổ chức canh hát, được cầm chầu.

Người cầm trống chầu mà không sành, không giữ đúng pháp tắc, tiếng hát, tiếng phách, tiếng đàn chệch choạc, lỡ nhịp là hỏng, làm cho cả người hát, người nghe, phách đàn mất hứng thú, buồn. Tinh hoa của nghệ thuật, chất thơ, điệu nhạc kém giá trị.

Bộ ba: Đào đẹp - Kép xinh - Trống oai vị. Hát phách, đàn, trống sang trọng tài tình với những âm thanh i i, ứ hự, lách cách, tình tính tinh, tom chát tom… sao cho hút hồn, mê đắm người nghe…

Nghệ sĩ ưu tú Nguyễn Thị Thiệp và hai nghệ nhân: Trọng - Lộ, Trọng - Thỉnh đều sinh ra từ cái nôi “Ca trù” Thanh Tương, Thanh Hoài (xưa là xã Hạnh Phúc, nay là Thanh Khương) đây là vùng đất cổ, gắn liền với sự tích Phật tổ Man Nương, chùa Dâu, thành Luy Lâu, Nam giao học tổ… ắp đầy những giá trị lịch sử văn hóa, nghệ thuật tâm linh cổ kính huyền ảo. Cụ Thiệp học từ thân mẫu Nguyễn Thị Ngọ. Ông Thỉnh học từ thân phụ Nguyễn Trọng Thính, cụ Lộ học từ người bác ruột Nguyễn Trọng Sung. (Hai chú - cháu có thể đổi ngôi cho nhau giữa Đàn đáy và Trống chầu). Nay cả ba người còn rất say mê. “Chúng tôi đi biểu diễn chỉ lấy vui làm chính, chỉ mong phục vụ được nhiều thính, khán giả, mong con, cháu được thưởng thức thú chơi đặc sắc này…”. Cả ba người đều cùng khát vọng truyền dậy cho thế hệ nối tiếp. Song vẫn còn đáng tiếc là chính cái nôi của Ca trù lại chưa khôi phục được là bao (nhất là nhạc cụ).

Tôi nghĩ cụ Thiệp, cụ Lộ, ông Thỉnh đang là vốn quí, đang là những người có vai trò hết sức quan trọng trong việc giữ gìn và truyền bá Ca trù, ít ra là tại quê hương Thuận Thành và vùng Kinh Bắc và còn là hạt nhân gìn giữ và bảo vệ di sản văn hóa độc đáo của cả nước. Song ba người đều đã thất, bát, cửu tuần, nên mọi sự đều là  “khẩn cấp”, cần được gìn giữ, bảo vệ và phát huy ngang tầm với tinh hoa và giá trị của nó.