Quan họ mang tình yêu đến

Nghe giọng hát của Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải từ rất lâu nhưng phải đến những ngày cận Tết năm 2020 tôi mới được gặp chị. Ấy là khi chị cùng Hội Văn học - Nghệ thuật tỉnh tổ chức đêm Quan họ Nguyễn Đức Sôi để tôn vinh người thầy dạy dân ca Quan họ và cũng là người cha mến yêu của mình. Một Lệ Ngải hiện ra trước mắt tôi thật nhanh nhẹn, hoạt bát, nhiệt tình, tâm huyết và rất giàu tình cảm.

Những ngày này, liền chị Lệ Ngải đang tất bật chuẩn bị những “bài Quan họ cụ Sôi” (cách nói mà nhiều người vẫn gọi những bài Quan họ do nghệ nhân Nguyễn Đức Sôi viết) và cả những bài viết mà mọi người viết về cụ để in trong tập sách tới đây. Đó như một sự tổng kết quãng đời hoạt động nghệ thuật không mệt mỏi của người thầy đáng kính của dân ca Quan họ để những người học trò của cụ, những người yêu mến dân ca Quan họ hiểu hơn và càng kính phục hơn những công lao to lớn của cụ dành cho Quan họ. Tất nhiên rồi, nghệ sĩ Lệ Ngải, cô con gái “rượu” phải là người hạnh phúc nhất, nhưng công việc này cũng đòi hỏi sự kỳ công, tỉ mỉ, sự chính xác trong các tư liệu, văn bản.
Vẩn vơ với những suy nghĩ ấy, trong tôi lại hình dung về một cô gái miền Kinh Bắc xinh đẹp, dịu dàng, có tình yêu và rất có tố chất hát Quan họ được người cha phát hiện, bồi dưỡng để vào học khóa đầu tiên của Đoàn Dân ca Quan họ Hà Bắc (nay là Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh). Và cứ thế miệt mài từ năm 1969, khi chưa đầy 20 tuổi đến nay chưa khi nào liền chị ấy có “dấu hiệu mệt mỏi”. Về hưu nhiều năm nhưng chị vẫn hoạt động nghệ thuật, thậm chí còn mang huy chương, giải thưởng về cho tỉnh nhà. Không chỉ biểu diễn Quan họ, chị còn theo gương cha tiếp tục đào tạo những thế hệ nghệ sĩ Quan họ cho hai tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang. Nhớ về người thầy, người cha đặc biệt của đời mình, chị tâm sự: “Có lẽ nguồn đam mê Quan họ, say Quan họ, yêu tiếng hát của ông cha cũng từ hơi thở, từ dòng máu của thầy luôn chảy trong tôi.

Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải sửa lại khăn cho một liền chị.

Không chỉ có “bệ đỡ” vững chắc là người cha, Lệ Ngải còn có một người chồng hết mực yêu thương, tận tụy, tâm huyết với Quan họ, người đã cùng chị “nuôi” Quan họ trên mảnh đất này. Chị Ngải và anh Ngân quen nhau ở Binh trạm 34 đường Trường Sơn khi họ cùng nhau tham gia phục vụ chiến trường năm xưa. Thế rồi, tình yêu trao cho nhau và cũng trao cho Quan họ mà họ nên duyên chồng vợ. Chị bảo nếu không có anh, chị cũng không theo nổi nghiệp diễn viên, không tham gia truyền dạy và bảo tồn Quan họ như bây giờ. Dù anh không là nghệ sĩ nhưng vợ chồng anh chị luôn “tâm đầu ý hợp” cả trong Quan họ, vì thế trong căn nhà của họ luôn có những vị khách ở các câu lạc bộ Quan họ ở trong nội tỉnh và ở Hà Nội kéo đến học hỏi, giao lưu. Anh Ngân cũng từng thổ lộ: “Tôi luôn thông cảm với nghề nghiệp và tạo điều kiện cho vợ đi biểu diễn, hội diễn đây đó. Vợ tôi là một “bảo tàng sống” với bao làn điệu Quan họ. Tôi không cho vợ đi xe máy. Nếu vợ đi đâu thì tôi tình nguyện làm xe ôm để an toàn”.
Trọn một đời đam mê và cống hiến cho nghệ thuật truyền thống, với Quan họ, chị trăn trở nhất là giữ hồn cốt nghệ thuật truyền thống nói chung và dân ca Quan họ nói riêng. “Người ta gọi là chơi Quan họ có nghĩa Quan họ không chỉ có hát mà còn có nhiều điều khác hợp thành, trong đó có phong cách tâm hồn của con người. Điều đó có nghĩa người Quan họ, liền anh, liền chị phải ăn nói nhã nhặn, văn hóa, khiêm nhường, lịch sự, nói lời hay ý đẹp khi đối đáp với nhau, phải cư xử sao cho không mất đi chất riêng có trong văn hóa của người Quan họ”, nghệ sĩ Lệ Ngải trải lòng.
Nhắc nhớ về nghệ sĩ Lệ Ngải nhiều người cũng còn biết chị là người con gái đầu tiên của quê hương Quan họ tham gia đoàn văn công vào chiến trường miền Nam và sang đất bạn Lào những năm 70 của thế kỷ trước. Chính những năm tháng hoạt động tại đây chị đã gặp “con chim lửa của Trường Sơn huyền thoại”, nhà thơ Phạm Tiến Duật để rồi trong một phút thăng hoa một bài thơ hay về tình yêu đã ra đời, đó là “Người ơi, người ở”. Chị chính là nguồn cảm hứng và là nguyên mẫu để nhà thơ sáng tác lên những câu thơ tuyệt đẹp về tình yêu đôi lứa, sự rung động của trái tim người lính với giọng hát, sắc đẹp của cô gái miền Quan họ cũng như rung động trước những câu ca Quan họ đằm thắm, mượt mà: “Bao nhiêu người đã hát/Bây giờ lại đến em/Bao nhiêu người hồi hộp/Bây giờ lại đến anh…”.
Nhắc đến bài thơ này, chị lại bâng khuâng nhớ những kỷ niệm về một thời vượt qua làn “bom rơi, đạn nổ” để đem tiếng hát phục vụ bộ đội, thanh niên xung phong trên tuyến đường huyền thoại. Chị thầm biết ơn người cha yêu mến của mình đã đề xuất cho con gái mình tham gia đoàn văn công đi dọc Trường Sơn. Đó chính là những trải nghiệm đầu đời vô cùng quý báu giúp chị được tôi luyện để trưởng thành, yêu, gắn bó với Quan họ đầy vất vả sau này được tiếp thêm ý chí, nghị lực và tinh thần lạc quan. Đặc biệt bài thơ cũng làm gợi nhớ hình ảnh về người chiến sĩ, nhà thơ tài hoa Phạm Tiến Duật năm ấy giờ đã đi xa...