Rơm vàng

Mùa gặt. Lúa chín vàng đồng trên đồng dưới. Màu no ấm trải khắp nơi từ trong nhà ra đường ra đồng. Mọi người dồn sức cho việc thu no ấm.

Ở khu đồng vàn cửa làng có tiếng máy nổ giòn. Người xem đông nghịt. Mải xem quên cả gặt hay sao. Không, họ chờ lấy thóc đấy. Chiếc máy gặt đập liên hoàn đang hăm hở tự lùa gạt lúa vào miệng rào rào. Rơm phụt ra không ngừng rắc ra chỗ đã hết lúa. Ngoài người thợ lái còn có mấy thanh niên khỏe mạnh đi theo máy chỉ chuyên thay bao chứa thóc. Những bao thóc căng đầy, no ấm rải khắp mặt ruộng theo đường máy đi. Ruộng nhà nào nhà ấy tiếp tục khuân những bao thóc ấy lên bờ chở về nhà phơi.

Không còn cảnh đi sớm về khuya gặt tránh nắng nữa.

Không còn cảnh người đen đồng, xe thồ, xe công nông ken chật đường nữa.

Nhưng cũng không còn cảnh rơm vàng đầy đường đầy ngõ chất đống nữa.

Không nói đâu xa, vừa mới năm ngoái thôi cảnh đi gặt sớm tránh nắng còn phổ biến. Có thơ về cảnh gặt sớm thế này:

Người đi gặt gọi nhau í ới

Không thấy người chỉ nghe tiếng liềm đưa

Những nhát cắt vào đêm ngọt lịm.

Bây giờ máy làm thay tất cả. Không còn tiếng liềm cắt lúa cắt đêm ngọt lịm nữa. Mà là tiếng máy chạy ình ình nuốt cả đồng lúa quang quẻ sau mỗi lượt di chuyển.

Rơm nát rải tại ruộng thay phân hữu cơ nay không còn do ngành chăn nuôi gia đình bị bỏ gần như hẳn. Chẳng còn đâu rơm vàng ngày mùa nữa. Rơm vàng chỉ còn trong ký ức. Rồi đây con trẻ nhà quê liệu còn biết đến sợi rơm không nhỉ.

Còn nhớ thuở đi học có bài tả về màu vàng ngày mùa thì màu rơm còn là màu chủ đạo. Thóc nuôi sống người nhưng sợi rơm vàng cũng cần thiết lắm. Rơm phơi được nắng khô nỏ có mùi thơm thơm mùa vụ được chất đống, đánh thành cây rơm khắp vùng xuôi vùng ngược. Ðồng bằng quê tôi rơm đứng sau thóc. Phơi thóc không quên phơi rơm. Ðảo thóc không quên gẩy cho rơm khô. Chạy mưa cho thóc thì chạy cả rơm. Thời điểm rơm chất đống còn quan trọng hơn cả thóc phơi dở ở sân. Lúc ấy ướt thóc còn hơn ướt ngọn đống rơm chưa thành. Nước mưa sẽ làm hỏng đống rơm vì chảy từ nóc xuống. Hỏng đống rơm là hỏng nhiều thứ sau lúc ngày mùa.

Rơm trước hết làm chất đốt. Không ai dám dỡ xà nhà xuống nấu cơm. Ðồng bằng không có củi phải đun nấu bằng rơm. Thổi nồi cơm to phải trở xung quanh mới chín cơm. Ðun rơm cũng phải có kĩ năng nấu không cháy tay cháy bếp có ngày. Người phố về quê sợ nhất phải vào bếp. Ngoài kĩ năng đun rơm vụng lại lo đen đúa bụi bặm. Cũng có thời nhà nước cấp than cho dân quê tôi đun để giải phóng rơm vàng. Nhưng dân quê tôi thà bỏ than chứ không phụ rơm. Bìa than chỉ dành cho mấy nhà đun vôi đun gạch. Nhà nước chán sau thôi không cấp bìa than nữa. Rơm vẫn chung thủy với người dân quê tôi. Thử thiếu rơm đun dăm bữa nửa tháng xem. Cho tay vào bếp à. Ăn gạo sống được à. Sau này có điện, có ga nhưng rơm vàng vẫn còn cần lắm. Những nhà đã giải phóng rơm động có công việc đun nấu nhiều là phải đi mua đi xin khắp lượt họ hàng để có rơm thổi nồi cơm to. Hiện nay số hộ giải phóng việc đun rơm chưa nhiều, thế mà máy gặt về phải bỏ rơm thì không biết những nhà chưa có bếp ga sẽ ra sao đây.

Rơm vàng còn phục vụ chăn nuôi gia đình. Ấy là ngày xưa. Rơm là thức ăn cho trâu bò phụ thêm cỏ. Ban ngày trâu bò chăn thả ngoài đồng, tối về bồi dưỡng thêm ôm rơm khô nữa. Nhất là mùa cây khô lá vàng hiếm cỏ thì thức ăn để dành này rất quý giá. Ngoài ra rơm còn dùng để độn chuồng cho đỡ bẩn và lấy phân hữu cơ bón ruộng. Thời mỗi nhà một con trâu thì bao nhiêu rơm vẫn ít.

Rơm còn làm nấm. Trước đây người dân quê tôi đã biết ủ nấm rơm cải thiện. Sau này có kĩ thuật làm nấm rơm thì nó ngốn rơm kinh khủng. Làm nấm rơm công nghiệp cho thu nhập cao nhưng tình trạng thiếu nguyên liệu đã làm cho nó không phát triển được. Nhà quê mà thiếu rơm làm nấm là do rơm không phơi được nắng, thu mua khó và khi máy phụt xuất hiện thì lượng rơm ít đi do bị máy làm nát một phần.

Mùa rét rơm còn dùng để trải ổ. Ổ rơm còn hằn trong kí ức bao người. Ấm êm hơn cả đệm nhung đệm mút. Cái thời mỗi nhà một cái chăn chiên hết tuyết thì ổ rơm là cứu cánh. Rét quá thì rúc hẳn vào đống rơm mà ngủ. Ổ rơm thiết yếu đến mức có hẳn một cuốn tiểu thuyết của nhà văn Trần Quốc Tiến là Ổ rơm, cuốn sách có tiếng vang một thời trên văn đàn.

Mùa rét các bà các chị còn có một công ăn việc làm với sợi rơm. Ðó là nghề làm chổi rơm. Rơm nếp cất kĩ riêng trên gác hạ xuống, tuốt bỏ gốc và lá, chỉ lấy thân cứng vàng ươm. Trẻ con cũng làm giúp được. Bện chặt từng tay rồi hợp lại thành chổi. Bện chặt tay thì chổi to, cứng, quét dễ mà lại bền. Làm ít thì nhà dùng. Làm nhiều thì đem bán. Quê tôi ai cũng biết làm chổi. Nhưng những người lành nghề hơn thì đi bện giúp hàng xóm. Hẳn mọi người còn nhớ bài hát thiếu nhi một sợi rơm vàng, hai sợi vàng rơm, mẹ đem bện chổi nhỏ chổi to, chổi to mẹ quét sân kho còn chổi nhỏ bé chăm lo quét nhà. Bây giờ hết rơm thì cũng hết chổi. Quét bằng chổi đót, chổi sợi hóa học.

Quê tôi còn cần rơm ở một việc khác nữa là làm đai mớ rau. Làng làm nghề rau muống. Một lứa hái trăm rau thì cần một bó đai chứ không ít. Các bà các chị dậy sớm hái rau đi chợ cho tươi ngon, muốn nhanh phải có đai dẻo mớ chứ dùng dây chuối dây hóa học thay thì vừa lâu vừa thít chặt nát cả rau. Không biết hết đai rơm thì làng có hết nghề rau không. Ngoài mớ rau đai rơm còn để buộc bánh dợm và nhiều thứ khác cần đến đai.

Thời bật lửa ga ngày nay ít ai còn nhớ thời dấm lửa. Trước thống nhất quê tôi còn dấm lửa khá phổ biến. Nùn rơm cần lắm. Rơm vuốt sóng, bện chặt tay thành nùn. Càng chặt lửa càng bén chậm và không bốc cháy thành lửa được. Dấm lửa bằng nùn rơm còn có thể mang đi xa ra đồng, ra bãi.

Nùn rơm còn có nhiều công dụng khác. Ngày tết dùng để đậy nồi bánh chưng giữ hơi giữ nhiệt thay vung để lượt bánh trên cùng không bị hấy chín như xôi do thiếu nhiệt. Nùn rơm làm mũ đội cho người con có hiếu trong đám tang theo tục lệ xa xưa truyền lại. Từ cái mũ tang này lại được cải tiến thành mũ rơm cho học sinh đội đến trường tránh nắng tránh bom bi thời không quân Mỹ đánh phá miền Bắc. Những người sống qua thời kì này hẳn còn nhớ phong trào đan và đội mũ rơm hồi đó.

Thời nhà ngói tường gạch người ta đã quên một công dụng thiết yếu nữa với dân quê tôi là rơm còn là vật liệu làm nhà. Lợp rạ bền hơn nhưng không có rạ thì lợp rơm chặt tay, dày dặn cũng khá bền. Lợp rơm bằng bó lại nhanh và không cần rui mè kĩ như lợp rạ. Rơm trộn bùn còn để trát vách, làm bịch thóc để ngoài trời chịu được mưa nắng. Rơm băm nhỏ trộn vôi còn làm vữa trát trần nhà khá bền và rất phổ biến thời xưa.

Tất cả thay đổi hết từ khi cái máy gặt đập liên hoàn về đồng. Công nghiệp hóa nông nghiệp tất dẫn đến hiện đại hóa nông thôn. Ðã sang thời công nghiệp hóa hiện đại hóa sao người dân quê tôi vẫn bần thần lưu luyến rơm vàng thế nhỉ. Phải chăng đã từng có văn hóa sợi sơm vàng trong hợp thành văn hóa Việt, cốt cách Việt, tinh thần Việt.